دلایل بسیار زیاد و متوعی ممکن است وجود داشته باشد برای آن که کسی بخواهد در شناسنامه خود تغییراتی ایجاد کند. ممکن است اطلاعاتی هویتی که در شناسنامه درج شده است مطلوب شخص نباشد و بخواهد به نحوی تغییر و اصلاح شناسنامه انجام دهد. به عنوان مثال فردی از نام کوچک خود و یا نام خانوادگی و یا پسوند فامیلی که دارد ناراضی است و یا حتی شخصی ادعا می کند که از سن درج شده در شناسنامه اش بزرگتر یا کوچکتر است و لازم است شناسنامه اصلاح گردد.در این نوشتار ازمجله حقوقی دادمان شرایط و قوانینی که برای تغییر و اصلاح شناسنامه نیاز است بدانیم را مورد بررسی قرار می دهیم.
در چه صورتی فرد اقدام به تغییر و اصلاح شناسنامه می کند؟
گاهی شخصی از همسر خود طلاق گرفته و اکنون دیگر نمی خواهد نام همسر قبلی اش در شناسنامه باقی بماند. تمامی این مثال ها از مصادیقی است که شخص می خواهد مندرجات شناسنامه‌اش را تغیییر دهد.
اما سوالی که ایجاد می شود این است که آیا شخص می تواند خود این مندرجات را تغییر دهد و یا کسی را مجبور به تغییر و اصلاح شناسنامه خود کند؟ در پاسخ باید بگوییم که از لحاظ قانونی برای آن که بتوان در مندرجات شناسنامه تغییراتی ایجاد کرد باید به اداره ثبت احوال مراجعه نمود و در آن جا درخواست اعمال تغییر و اصلاح شناسنامه را داد.
اصلاحیه قانون ثبت احوال مصوب ۱۳۵۵ در این باره می‌گوید:
« شناسنامه سندی است که هویت هر فرد را تعیین می‌کند، بنابراین حفظ و حراست از اطلاعات آن موضوع بسیار مهمی است که باید مورد توجه قرار داد، بنابراین هر گونه تغییر در شناسنامه بدون طی مراحل قانونی جرم محسوب می‌شود.»
لازم به ذکر است که انجام تغییرات در شناسنامه ملزم به وجود یکسری شرایطی است و به بیان بهتر تنها در موارد محدودی می توان مندرجات آن را تغییر داد و در خارج از این موراد امکان اجبار کسی برای تغییر مندرجات شناسنامه وجود ندارد.
مواردی که امکان تغییر و اصلاح شناسنامه وجود دارد
شناسنامه مهمترین مدرک شناسایی و هویتی هر فردی است و بدون آن فرد همچون یک شخص بی هویت است. افراد در زمان مراجعه به نهادهای مختلف دولتی و غیردولتی، به شناسنامه برای احراز هویت احتیاج دارند.
عده‌ای بر این تصور هستند که زمانی که اطلاعاتشان در سیستم ثبت احوال کشور ثبت گردد دیگر قابل تغییر نبوده و باید تا همیشه با همان اطلاعات شناخته شوند و به اصطلاح نمی توانند آن اطلاعات را تغییر دهند. اما این تصور کاملا اشتباه بوده و افراد می توانند با طی کردن یک سری مراحل قانونی آن بخش از اطلاعات هویتی خود که نادرست است را تغییر دهند.
البته ایجاد تغییر و اصلاح شناسنامه همانطور که اشاره کردیم تنها در موارد محدودی صورت می گیرد و اینطور نیست که هر کس هر زمان خواست اقدام به تغییر مندرجات شناسنامه اش کند. به دیگر بیان ایجاد تغییر در شناسنامه ممکن نیست مگر در موارد استثنایی که قانونگذار پذیرفته است.
این موضوع در ماده ۹۹۵ قانون مدنی نیز مطرح شده است. به موجب این ماده:
« تغییر مطالبی که در دفتر سجل احوال ثبت شده است ممکن نیست مگر به موجب حکم محکمه.»
اما مواردی که شخص می تواند اقدام به تغییر و اصلاح شناسنامه بکند ولی تحت شرایط قانونی، به شرح زیر است:
تغییر نام کوچک
تغییر نام یکی از مسائلی است که ممکن است شخص به تنهایی و بدون نیاز به وکیل نیز آن را انجام دهد و خود به اداره ثبت احوال و سامانه ابلاغ الکترونیک مراجعه نموده و مراجل اداری برای تغییر نام خود را انجام دهد. اما نباید از این نکته غافل شد که مسائل حقوقی پیچیدگی‌های خود را دارد و ممکن است همین فرآیند تغییر نام که به نظر ساده می آید با بن بست مواجه شود و حضور یک وکیل ضرورت پیدا کند.
اما به طور کلی در ادامه فرآیند و مراجل تغییرنام را بیان می کنیم:
اسامی قابل تغییر
در ماده ۲۰ گفته شده که افراد نباید نام هایی ممنوع در زمان تغییر نام انتخاب کنند و همچنین به افرادی که اسامی مننوع دارند نیز اخطار داده تا به سازمان ثبت احوال مراجعه نموده و اقدام به تغییر نام خود کنند.
به موجب ماده فوق الذکر اسامی را که می توان تغییر داد از قرار زیر است:
- اسامی مرکب که یک نام به حساب نمی آیند و ترکیب ناموزونی دارند همچون: عسل فاطمه، حسین سینا و غیره.
- نام‌هایی که باعث هتک حیثیت مقدسات اسلامی می گردد همچون: عبدلات یا عبدالعزی که چون لات و عزی نام دو بت در دوران پیش از اسلام بودند، ممنوع است.
- القاب را چه ساده باشند چه مرکب می توان از ابتدای نام حذف نمود، مانند: ملک الدوله، خان، شوکت الملک، حاجیه سلطان و سلطانعلی.
- درصورت وجود عناوین اعم از آنکه لشکری یا کشوری باشند و یا ترکیبی از اسم و عنوان، را می توان حذف کرد مانند: شهردار، سرتیپ، سروان، دکتر و یا سروان محمد و شهردار علی.
- نامتناسب بودن اسم با جنس، مانند: ماشاءالله برای دختران و یا اشرف و اکرم برای پسران.
- اسامی زننده و مستهجن که البته این دسته از اسم‌ها بر حسب عرف مکانی و زمانی سنجیده می شود و شورای عالی آن را تأیید می کند.
- نام های ناهمگون با عرف و فرهنگ غالب و مقدسات مذهبی مردم مانند خونریز، لات، چنگیز و…، و اسامی که جزو صفات مذموم و مخالف با ارزش های والای انسانی است ز جمله: گرگ ، قوچی و… .
- اسامی که باعث تحقیر شدن اشخاص شده و یا معنای لغوی آن در جامعه قابل قبول نیست از جمله: کنیز، گت آقا، صد تومانی، گدا و غیره.
- درست کردن اشتباهات املایی موجود در نام اشخاص که بر اثر عدم آشنایی مامور با لهجه‌ها و الفاظ و معانی محلی و یا تلفظ اشتباه اظهار کننده به وجود آمده است.
- اسامی افرادی که با خواهر، برادر، پدر و یا مادر خود هم نام هستند.
- تغییر نام افرادی که با تأیید مراجع ذی‌صلاح به دین مبین اسلام مشرف می‌گردند.
- تغییر اسامی از شکل عربی به شکل فارسی مثل تغییر رحمن به رحمان، اسمعیل به اسماعیل، اسحق به اسحاق و… .
- تغییر نام کسانی که تغییر جنسیت داده و دادگاه صالحه حکم به تغییر نوع جنس در اسناد سجلی و شناسنامه آنان صادر کرده است.
نکات درخواست تغییر نام
بیان کردیم که نمی توان کسی را مجبور کرد مندرجات شناسنامه را تغییر دهد و تغییر و اصلاح شناسنامه تنها از طریق مأمور رسمی امکان پذیر است. حال کسی که بخواهد نام خود را تغییر دهد باید به ۱۸ سال تمام شمسی رسیده باشد و چنانچه زیر ۱۸ سال سم داشت، باید درخواست او از سوی والدینش صورت بگیرد.
حال اگر ولی یا خود شخص تقاضای تغییرنام داشته باشند، باید در وهله اول به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه نموده و درخواست تغییر نام را تنظیم کنند تا به دادگاه صالح که دادگاه امور حسبی است فرستاده شود. البته لازم به ذکر است که اگر تغییرنام ناشی از تغییر جنسیت است باید موضوع در دادگاه خانواده مورد برررسی قرار بگیرد.
در تغییرنام باید این نکته را بدانید که نمی توان اسامی مذهبی که نام معصوم و یا یکی از صفات باری تعالی است را تغییر داد. به دیگر بیان تغییر اسامی مذهبی همچون فاطمه، زهرا، محمد، علی و… بسیار سخت است و به سختی با آن موافقت می شود.
زمانی که شخص درخواست تغییر نام خود را تقدیم می کند، اگر سازمان ثبت احوال با درخواست وی موافق نباشد، مخالفت خود را به صورت کتبی به شخص اعلام می کند. متقاضی نیز اگر تأکید بر تغییرنام خود داشته باشد می تواند مجددا درخواست خود را در دادگاه مطرح نماید و خوانده را سازمان ثبت احوال تعیین کند. در این حالت دادگاه دفاعیات دو طرف را شنیده و درنهایت حکم مقتضی را صادر می کند.
مدارک لازم برای درخواست تغییر نام
مدارکی که لازم است شخص در زمان تقدیم دادخواست تغییرنام خود به همراه داشته باشد به شرح زیر می باشد:
- تقدیم نمونه کامل شده برگه درخواست تغییر نام به وسیله صاحب شناسنامه و یا سرپرست قانونی و یا وکیل صاحب شناسنامه
- اصل شناسنامه متقاضی
- اصل شناسنامه و مدرک اثبات کننده سمت قانونی درخواست کننده (اگر درخواست کننده غیر از صاحب شناسنامه باشد)،
- اصل رسید بانکی مبنی بر واریز تعرفه‌های قانونی و رسید واریز تعرفه‌های قانونی متعلقه پس از صدور مجوز تغییر نام
لازم به ذکر است که ذکر است اصل شناسنامه متقاضی و همچنین اصل شناسنامه و مدرک اثبات کننده سمت وکیل یا نماینده قانونی بعد از بررسی و احراز اصالت و اسکن، به آنها بازگردانده می شود.
تغییر نام خانوادگی
چنانچه فردی بخواهد نام خانوادگی خود را تغییر دهد، باید این کار را از طریق مراحل قانونی تعیین شده انجام دهد و نمی تواند کسی را مجبور کند تا شناسنامه‌اش را تغییر دهد. مواردی که می توان به موجب آن نام خانوادگی را تغییر داد عبارت است از:
- در نام خانوادگی واژه‌های نامناسب وجود داشته باشد.
- نام خانوادگی طولانی و بیشتر از دو کلمه باشد.
- زمانی که تغییر نام خانوادگی برای ایجاد هماهنگی با نام خانوادگی پدر، جد پدری، فرزند، برارد، خواهر و… باشد.
- تغییر نام خانوادگی برای ایجاد هماهنگی با نام خانوادگی با ناپدری باشد.
- درصورتی که برای یکی از افراد خانواده محکومیت جزایی موثر پیش آید به طوری که آن نام خانوادگی موجب سرشکستگی سایرین گردد می توانند آن را تغییر دهند.
- در نام خانوادگی کلمات مذموم و یا مغایر با ارزش‌های اسلامی وجود داشته باشد.
- در نام خانوادگی القاب و عناوین وجود داشته باشد.
- نام خانوادگی مرکب از یک واژه و نام محل یا منسوب به محل باشد همچون: حیدری علی آبادی
- نام خانوادگی مرکب از یک واژه و نام ایل یا طایفه باشد مثل: اینانلو صابری
- نام خانوادگی مرکب از یک واژه و نام یکی از مشاغل باشد مانند حمیدی طباخ
- نام خانوادگی مرکب از یک واژه و حرف، عدد یا کلمه زائد باشد.
چنانچه یکی از شرایط بالا وجود داشته باشد و سازمان ثبت احوال با درخواست تغییر نام خانوادگی موافقت کند، هرشخصی که بالای ۱۸ سال داشته باشد و یا کمتر از ۱۸ سال باشد اما حکم رشد داشته باشد می تواند درخواست تغییرنام خانوادگی خود را بدهد و اگر دادگاه حکم موافق صادر نمود، برای تعویض به دفتر ثبت احوال برود. برای افراد کمتر از ۱۸ سال بدون گواهی رشد، پدر یا جد پدری باید درخواست بدهند.
تغییر سن در شناسنامه
همانطور که در ابتدای مطلب عنوان کردیم گاهی این امکان وجود دارد که کسی ادعا کند سن درج شده در شناسنامه با سن واقعی او همخوانی نداشته و او از سن شناسنامه‌اش بزرگتر یا کوچکتر است. این تطابق نداشتن سن شناسنامه با سن واقعی ممکن است دلایل مختلفی داشته باشد مثل آن که مأمور ثبت احوال بی دقتی کرده باشد و یا مثل آن که در گذشته مرسوم بود اگر یکی از فرزندان فوت می کرد شناسنامه او را به فرزند بعدی می دادند.
حال چنین افرادی تحت شرایطی می توانند برای تغییر سن خود در شناسنامه اقدام کنند. درخواست برای تغییر سن در شناسنامه دو حالت دارد: یا اختلاف سن کمتر از ۵ سال است و یا بیشتر از ۵ سال. در ادامه هر دو حالت را مورد بررسی قرار می دهیم.
تغییر سن در حالت اختلاف بیشتر از پنج سال
در این خصوص ماده واحده‌ای با نام قانون حفظ و اعتبار اسناد سجلی و جلوگیری از تزلزل آنها که مصوب مجلس شورای اسلامی است وجود دارد، به موجب این ماده واحده اگر فردی، درخواست تغییر سن مندرج در شناسنامه خود با اختلافی بیشتر از ۵ سال را دارد باید در مرحله اول به دبیرخانه کمیسیون تشخیص سن ادارات ثبت احوال محل صدور شناسنامه خود مراجعه نماید و مدارکی که لازم است را ارائه کند.
در مرحله بعدی، کمیسیونی متشکل از فرماندار یا بخشدار، پزشک منتخب مدیرعامل سازمان بهداری استان، رئیس اداره ثبت احوال محل، رئیس شورای اسلامی شهر و یا بخش محل صدور شناسنامه و با ریاست قاضی دادگاه صالح تشکیل خواهد شد. دبیخانه کمیسیون تشخیص سن به خواهان یا فرد متقاضی تاریخ تشکیل جلسه را ابلاغ می کند، تا در زمان معینه با شناسنامه عکسدار در جلسه حاضر گردد.
تاریخ تشکیل جلسه رسیدگی، توسط دبیرخانه کمیسیون تشخیص سن محل صدور شناسنامه به خواهان (متفاضی) ابلاغ می‌شود و وی مکلف است در وقت تعیین شده با در دست داشتن شناسنامه عکسدار در کمیسیون مربوطه حاضر شود.
مدارک لازم برای تغییر سن شناسنامه بیش از ۵ سال
- درخواست کتبی خواهان.
- یک قطعه عکس جدید.
- ارائه اصل شناسنامه عکسدار و کپی آن.
تغییر سن شناسنامه کمتر از پنج سال
درصورتی که متقاضی خواهان تغییر سن خود در شناسنامه با اختلافی کمتر از ۵ سال باشد، این کار با سهولت بیشتری انجام می پذیرد. در این حالت نیازی به تشکیل کمیسیون تشخیص سن وجود ندارد و فقط لازم است تا کتقاضی به دادگاه مراجعه کرده و دادخواست خود را تقدیم کرده و تشریفات اداری لازم را طی کند.
مدارک لازم برای تغییر سن شناسنامه کمتر از ۵ سال
- اصل و کپی مدارک مربوط به قیم یا وصی برای افراد کمتر از ۱۸ سال.
- اصل و کپی حکم رشد برای اشخاص کمتر از ۱۸ سال که شخصا مراجعه می‌کنند.
- تهیه فیش بانکی مطابق تعرفه مقرر نزد هر یک از شعب بانک ملی ایران به نام سازمان ثبت احوال کشور
حذف نام همسر سابق از شناسنامه
حذف کرد نام همسر سابق از شناسنامه یکی از دغدغه‌های افرادی است که از همسر خود جدا شده و اکنون دیگر ضرورتی به باقی ماندن اسم وی در شناسنامه خود نمی بینند. زیرا باقی ماندن اسم همسر سابق در شناسنامه ممکن است پیامدهای اجتماعی برای شخص داشته باشد به خصوص برای بانوان که ممکن است باعث ایجاد فشار روانی برای آنها شود.
زنانی که ازدواج کرده‌اند ولی رابطه جنسی از نوع مدخوله نداشته باشند می توانند بعد از طلاق، درخواست حذف نام همسر سابق از شناسنامه را بدهند. مردان نیز پس از ازدواج مجدد می توانند درخواست کنند که نام همسر پیشین حذف گردد.
به عنوان سخن پایانی در این مطلب باید گفت که تغییر مندرجات شناسنامه تنها از طریق طی کردن مراجل قانونی و مواردی که قانون به صورت استثنایی مشخص کرده امکان پذیر است و در خارج از این حالات نمی توان مندرجات شناسنامه را تغییر داد. همچنین نمی توان کسی را محبور کرد که در شناسنامه تغییر ایجاد کند.