یکی از مراجع تخصصی برای رفع اختلاف و صلح و سازش در سطح کشور، شورای حل اختلاف می باشد. فلسفه وجودی شوراهای حل اختلاف بر پایه همان ریش سفیدی و صلح و سازش است که در زمان های قدیم وجود داشت.
یکی از نهاد های مردمی که دارای ریشه اصلاح و میانجیگری است و در راستای حاکمیت بخشیدن اراده مردم در رسیدگی به امور قضایی غیر مهم از سوی نمایندگان مردم فعالیت می کند، شورای حل اختلاف است. یکی از مهمترین وظایف این نهاد ترویج فرهنگ صلح و سازش میان مردم است..
اگرچه در حال حاضر هم ممکن است در مناطقی وجود داشته باشد به خصوص مناطق روستایی. این مرجع در سال ۱۳۷۹ تاسیس شد. بزرگترین علت تشکیل شوراهای حل اختلاف کاهش مراجعات مردم به محاکم قضایی و مشارکت مردم در رفع اختلافات محلی می باشد. لذا شورای حل اختلاف یک مرجع شبه قضایی نامیده می‌شود. پرونده های شوراهای حل اختلاف یا ماهیت قضایی ندارد و یا از پیچیدگی کمی برخوردار می باشد.
طبق ماده ۱ قانون شورای حل اختلاف:
به منظور حل اختلاف و صلح و سازش بین اشخاص حقیقی و حقوقی غیردولتی ، شوراھای حل اختلاف تحت نظارت قوه قضائیه و با شرایط مقرر در این قانون تشکیل میگردد. لذا شورای حل اختلاف یک مرجع غیر قضایی در امر رسیدگی، حل و فصل اختلافات و صدور حکم است. همانند شوراهای حل اختلاف در ایران در سایر کشورها نهادها و سندیکاهایی وجود دارد که امور حل اختلافهای اولیه را انجام می‌دهد.
شورای حل اختلاف چیست؟
به طور کلی فلسفه تدوین و تشکیل مجموعه ای همانند شورای حل اختلاف برقراری صلح و سازش در میان مردم بوده است. به عبارت دیگر، در صورت بروز اختلاف میان طرفین این شورا در صدد ایجاد صلح و آشتی میان آنان بر می آید.
به این ترتیب، شورای حل اختلاف میتواند در صورت سازش و رفع اختلاف میان طرف های دعوا گزارش اصلاحی را صادر کرده و پس از تأیید قاضی شورا به طرفین ابلاغ نماید.
در صورتی که سازش صورت نگیرد چه خواهد شد؟
در پاسخ به این سوال باید گفت در مواردی که سازش و صلح صورت نگیرد مراتب به مراجع قضایی اعلام می‌شود تا دستورات و تدابیر لازم در این زمینه لحاظ گردد. البته باید در نظر داشت که برخلاف دیگر شورا ها قاضی شورا حق صدور رأی دارد. رأیی که قاضی شورا صادر می‌کند حضوری یا غیابی است و رأی صادره ظرف بیست روز قابل واخواهی می باشد. آرای حضوری نیز ظرف مدت بیست روز از تاریخ ابلاغ قابل تجدیدنظر خواهی در دادگاه عمومی یا کیفری همان حوزه قضایی می باشد.
شورای حل اختلاف از چه کسانی تشکیل می شوند؟
شوراهای حل اختلاف هم دارای قاضی است و هم اشخاصی دیگر در آن وجود دارند به عنوان “عضو شورا” که قاضی نیستند.
- قاضی شورا ممکن است حتی از قضات بازنشسته نیز باشد.
- مورد دیگر اینکه قاضی شورا می تواند همزمان در چند شورای حل اختلاف عهده دار امر قضاوت باشد.
هرشورا دارای دو عضو اصلی و یک عضو الالبدل می‌باشد که توسط رئیس کل دادگستری استان و یامعاونت وی منصوب میگردد.
در ماده چهار و پنج انتخاب اعضای شوراهای حل اختلاف اینگونه بیان شده است. در هر حوزه قضایی یک یا چند نفر قاضی دادگستری که قاضی شورا نامیده می‌شوند مطابق مقررات این قانون انجام وظیفه می‌نمایند.
قاضی شورا میتواند همزمان عهده‌دار امور چند شورا باشد. قاضی شورا با ابلاغ رئیس قوه قضائیه از میان قضات شاغل منصوب خواهد شد و احکام انتصاب سایر اعضاء شورا پس از احراز شرایط توسط رئیس قوه قضائیه و یا شخصی که توسط ایشان تعیین میگردد، صادر می‌شود.
شورای حل اختلاف چه وظایفی را بر عهده دارد؟
همان طور که پیش تر به آن اشاره شد شوراهای حل اختلاف به موجب قانون برنامه سوم توسعه و به منظور کاستن از مراجعات مردم به دادگاه ها و در جهت توسعه مشارکت های مردمی، رفع اختلافات محلی و نیز حل و فصل مسائلی که مبنا و ماهیت قضایی نداشته یا ماهیت قضایی آن پیچیدگی کمتری دارد، ایجاد شده است. هدف این شورا، حل اختلاف و صلح و سازش بین اشخاص حقیقی و حقوقی غیردولتی است که تحت نظارت قوه قضاییه و با شرایط مقرر در این قانون تشکیل می‌شود. اعضای شورای حل اختلاف عبارتند از: یک رئیس و دو نفر عضو اصلی و یک نفر عضو علی البدل. عضو علی البدل، شخصی است که در صورت عدم حضور یکی از اعضای اصلی، جانشین وی می گردد. در هر حوزه قضایی یک یا چند نفر (بستگی به تعداد پرونده‌ها دارد) به عنوان قاضی شورا حضور دارند. در هر حوزه قضایی یک یا چند نفر قاضی دادگستری که قاضی شورا نامیده می‌شوند فعالیت می‌کنند که ممکن است همزمان عهده دار امور چند شورا نیز باشند.
شایان ذکر است که شوراهای مستقر در روستاها تنها صلاحیت صلح و سازش را دارند. در ضمن علاوه بر ممنوعیت صدور حکم حبس و شلاق در شورا، برخی دعاوی به هیچ وجه قابلیت طرح در شورای حل اختلاف را ندارند.
در موارد زیر شوراها با توافق طرف های اختلاف برای صلح و سازش اقدام می‌کنند:
- کلیه امور مدنی و حقوقی
- کلیه جرایم قابل گذشت
- جنبه خصوصی جرائم غیرقابل گذشت
تبصره ـ در صورتی که رسیدگی شورا با درخواست یکی از طرف ها صورت پذیرد و طرف دیگر تا پایان جلسه اول عدم تمایل خود را برای رسیدگی در شورا اعلام کند، شورا درخواست را بایگانی و طرف های اختلاف را به مرجع صالح راهنمایی می‌کند.
شورای حل اختلاف در چه مواردی مبادرت به رسیدگی و صدور رأی می نماید؟
۱ –دعاوی مالی راجع به اموال منقول تا نصاب دویست‌میلیون ریال به جز موردی که در تاریخ لازم الاجراء شدن این قانون در دادگستری مطرح می‌باشند.
۲ – تمامی دعاوی مربوط به تخلیه عین مستأجره به جز دعاوی مربوط به سرقفلی و حق کسب و پیشه.
۳ – دعاوی تعدیل اجاره بها به شرطی که در رابطه استیجاری اختلافی وجود نداشته باشد.
۴ – صدور گواهی حصر وراثت، تحریر ترکه، مهر و موم ترکه و رفع آن.
۵ – ادعای اعسار از پرداخت محکومٌ به در صورتی که شورا نسبت به اصل دعوی رسیدگی کرده باشد.
۶ – دعاوی خانواده راجع به جهیزیه، مهریه و نفقه تا نصاب مقرر در بند (الف) در صورتی که مشمول ماده (۲۹) قانون حمایت خانواده مصوب ۱/۱۲/۱۳۹۱ نباشند.
۷ – تأمین دلیل.
۸ – جرائم تعزیری که صرفاً مستوجب مجازات جزای نقدی درجه هشت باشد.
- تبصره۱ـ بهای خواسته براساس نرخ واقعی آن تعیین می‌شود، چنانچه نسبت به بهای خواسته بین اصحاب دعوی اختلاف حاصل شود و اختلاف مؤثر در صلاحیت شورا باشد، یا قاضی شورا نسبت به آن تردید کند قبل از شروع رسیدگی رأساً یا با جلب نظر کارشناس، بهای خواسته را تعیین می کند.
- تبصره۲ـ شورای حل اختلاف مجاز به صدور حکم شلاق و حبس نمی باشد.
- تبصره۳ـ صلاحیت شوراهای حل اختلاف روستا مستقر در روستا صرفاً صلح و سازش می باشد.
چه مواردی در صلاحیت و وظایف شورا نخواهد بود؟
برخی دعاوی حتی با توافق طرف های اختلاف قابل طرح در شورا نمی باشند. از جمله این دعاوی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱ – اگر دعوایی باشد که یک طرف آن دولت یا شخص حقوقی دولتی باشد شورا صالح نیست.
۲ – دعاویی که درباره اموال عمومی مثل پارک ها، پل ها و… در صلاحیت شورای حل اختلاف نیست.
۳ – اختلاف در اصل نکاح، اصل طلاق، فسخ نکاح، رجوع، نسب در صلاحیت شورا نیست چون این موارد امور مهمی هستند که باید در دادگاه رسیدگی شود.
۴ – اختلاف در اصل وقفیت، وصیت، تولیت
۵ – دعاوی راجع به حجر و ورشکستگی
۶ – اموری که به موجب قوانین دیگر در صلاحیت مراجع اختصاصی یا مراجع قضایی غیر دادگستری است.
تفاوت شورای حل اختلاف با دادگاه
۱ – رسیدگی در شوراهای حل اختلاف تابع تشریفات قانون آیین دادرسی نبوده و کم هزینه می‌باشد.
۲ – تلاش شوراها حتی الامکان حل وفصل موضوع از طریق صلح و سازش بین طرفین است.
۳ – در شورای حل اختلاف رسیدگی به دعاوی و شکایت ها سریعتر انجام می گیرد و مدت رسیدگی طولانی نیست. ولی در دادگاه ها به دلیل ازدحام و پیچیدگی و طولانی شدن یکسری پرونده ها و مواردی نیاز دادرسی به آنها بسیار طولانی تر می باشد.
۴ – اعضای شوراهای حل اختلاف از میان مردم و افراد خوشنام و معتمدین محلی می باشند. در مواردی از کار آموزان ، قضات بازنشسته و … استفاده میگردد. در دادگاه ها مسئولیت صدور حکم را قاضی بر عهده دارد که مستقیما از طرف قوه قضاییه صلاحیت ان محرض گردیده است.
نکاتی که درباره شورای حل اختلاف باید بدانیم:
- شوراهای حل اختلاف مجاز به صدور حکم حبس نمی باشد.
- شورای حل اختلاف همانند دادگاه ها و دادسرا میتواند تحقیق و معاینه محلی و تامنی دلیل را انجام دهد.
- توهین به اعضای شورا در مقام شامل ارتکاب مجازات بزه موضوع ماده ۶۰۹ قانون مجازات اسلامی می باشد.
- همچنین مجازات بزه موضوع ماده ۵۸۸ در صورت دریافت وجه یا سند پرداخت وجه یا مال یا ارائه خدمت به نفع یکی از طرفین توسط یکیاز اعضای شوراهای حل اختلاف می باشد.
- با توجه به نوع پرونده پس از صدور برگ اجرائیه مطابق مقررات مربوط به اجرای احکام دادگاه جهت اجرائیات ابلاغ میگردد . همچنین برخی از شعبات شوراها دارای دفاتر اجرای احکام بوده و مستقیما احکام صادره از سوی شورای حل اختلاف با مسئولیت رئیس اجرای احکام انجام و پیگیری میگردد.