فرجام خواهی یکی از طرق فوق‌العاده شکایت در امر حقوقی است که توسط عالی‌ترین مرجع قضایی کشور یعنی دیوان‌عالی‌کشور انجام میشود. قاعده جاری این است که حکمی که قطعی و لازم‌الاجرا میشود ، دیگر قابل تغییر و تحول نمی باشد اما فرجام خواهی خلاف قاعده می باشد و به همین سبب دارای شرایط ویژه‌ای برای اعمال آن وجود دارد.
دیوانعالی کشور به عنوان مرجع رسیدگی به فرجام خواهی رأی صادر نمی کند ؛ بلکه دیوانعالی کشور صرفا آرای صادر شده را از این جهت مورد بررسی قرار می دهد که انطباق یا عدم انطباق آنها با موازین شرعی و مقررات قانونی را تشخیص بدهد . در صورتی که دیوانعالی کشور رای صادر شده از دادگاه را مطابق قانون و شرع تشخیص داد ، به اصطلاح حقوقی آن را اِبرام یا تایید می کند و در صورتی که آن را مخالف موازین شرعی یا مقررات قانونی تشخیص بدهد ، آن را نقض کرده و برای رسیدگی به مرجع پایین تر می فرستد .
ماهیت فرجام خواهی چیست؟
فرجام خواهی به منظور تشخیص منطبق بودن یا عدم انطباق رای مورد درخواست فرجامی با موازین شرعی و مقررات قانونی میباشد که این رسیدگی شکلی توسط دیوان‌عالی‌کشور انجام میشود و رسیدگی ماهوی توسط دادگاهی که دیوان ارجاع میدهد ، انجام میپذیرد.
فرجام خواهی فقط از حکم و قراری میشود که توسط قانونگذار محترم احصاء شده باشد. بنابراین تمام آرا قابل فرجام نیستند.
فرجام خواهی یکی از روش های فوق العاده شکایت از آراء دادگاه ها است ، تنها از آرایی می توان فرجام خواهی نمود که در قانون به آنها اشاره شده است . قانونگذار اصل را غیر قابل فرجام خواهی بودن آراء دادگاه تجدید نظر استان دانسته است . همچنین ، در مورد آرایی که دادگاه های نخستین صادر شده و در مهلت مقرر از آنها فرجام خواهی نشده است نیز اصل بر غیر قابل فرجام بودن است . مطابق قانون آیین دادرسی مدنی ، آراء قابل فرجام شمارش شده اند و در عین حال ، در برخی موارد اگر چه رای از مصادیق آراء قابل فرجام می باشد ، قانونگذار آن را ممنوع کرده است .
آراء قابل فرجام خواهی
- آرایی(آرای بدوی) که به سبب عدم تجدیدنظرخواهی قطعی شده‌اند ، مانند : حکمی که خواسته‌ی آن بیش از ۲۰ میلیون تومان باشد ، حکمی که مربوط به اصل نکاح، طلاق و نسب و …
- آرایی که از مجرای دادگاه تجدیدنظر به قطعیت رسیده است و باز نیز قابل اعتراض فرجامی میباشند ، مانند : حکم راجع به اصل نکاح ، طلاق و نسب و…
همچنین آراء دادگاه های تجدیدنظر استان قابل فرجام خواهی نیست مگر در موارد خاص. این موارد عبارت اند از:
- احکام مربوط به اصل نکاح و فسخ آن، طلاق، نسب، حجر و وقف.
- قرارهای مشروط بر اینکه اصل حکم آنها قابلیت فرجام خواهی داشته باشند.
- قرار ابطال یا رد داخواست تجدیدنظر که از دادگاه استان صادر شده باشد.
- قرار سقوط دعوا یا عدم اهلیت یکی از طرفین دعوا.
در مورد قرارها نیز مشروط براینکه اصل حکم قابل فرجام باشد مانند قرار رد دادخواست که از دادگاه تجدیدنظر صادر شده است.
کدام قرارها قابلیت رسیدگی فرجامی را دارند؟
- قرار ابطال یا رد دادخواست که از دادگاه صادر شده باشد.
- قرار سقوط دعوا یا عدم اهلیت یکی از طرفین دعوا.
پس از ارسال پرونده به دیوان عالی کشور، شعبه رسیدگی کننده با نظر اکثریت اعضاء در تایید و یا نقض رای صادره تصمیم مناسب را اتخاذ می نماید.
در چه مواردی حکم صادره نقض می شود؟
- دادگاه صادر کننده رای بدوی، صلاحیت رسیدگی به موضوع را نداشته باشد.
- رای صادره خلاف موازین شرعی و مقررات قانونی صادر شده باشد.
- عدم رعایت اصول دادرسی و حقوق اصحاب دعوا، در صورتی که به درجه ای از اهمیت باشد که رای را از اعتبار بیندازد.
- آرای مغایر با یکدیگر، بدون وجود سبب قانونی در یک موضوع و بین همان اصحاب دعوا صادر شده باشد.
- (در صورت وجود دو رای متناقض همان اصحاب دعوا و با فرض وجود موضوع واحد)
- تحقیقات انجام شده در پرونده ناقص بوده و یا به دلایل و دفاعیات طرفین دعوی توجه نشده باشد.
احکامی وجود دارند که قابل فرجامخواهی نمیباشند که از جمله عبارتند از :
- حکمی که خواهان و خوانده حق فرجامخواهی را از آن حکم ساقط کرده‌اند.
- حکمی که با اقرار در دادگاه به منصه ظهور رسیده است .
- حکمی که به موجب قانون خاص ، غیرقابل فرجام خواهی تلقی شده است .
ابرام رای چیست؟
ابرام به معنای تایید رای مورد فرجام خواهی میباشد و هنگامی اتفاق میافتد که رای مطابق قانون و دلایل موجود در پرونده صادر شده باشد که ضمن ابرام رای ، پرونده به دادگاه صادرکننده رای اعاده میشود.
همه افراد حق استفاده از نهاد فرجام خواهی را ندارند بلکه فقط افراد ذیل حق فرجام دارند :
- طرفین دعوا و وکلای ایشان
- دادستان کل کشور
تاثیر درخواست فرجام بر اجرای حکم
فرجام خواهی از طریق دادخواست که به دادگاه صادرکننده رای قطعی(چه بدوی و چه تجدیدنظر ) تقدیم میشود ، اگر محکوم‌به غیرمالی باشد ، با دادن تامین از محکوم‌علیه ، اجرای حکم تا صدور رای فرجامی به تاخیر خواهد افتاد اما در خصوص محکوم‌به مالی بدین شکل نمیباشد و به هیچ عنوان به تاخیر نمیافتد.
بر اساس ماده ۳۷۹ قانون آیین دادرسی مدنی ، فرجام خواهی با تقدیم دادخواست به دادگاه صادرکننده رأی به عمل می آید . تاریخ تقدیم دادخواست ابتدای فرجام خواهی محسوب می شود.
به موجب ماده ۳۸۰ قانون آیین دادرسی مدنی ، در دادخواست فرجام خواهی باید نکات زیر قید شود :
- نام و نام خانوادگی و اقامتگاه و سایر مشخصات فرجام خواه و وکیل او در صورتی که دادخواست را وکیل داده باشد .
- نام و نام خانوادگی و اقامتگاه و سایر مشخصات فرجام خوانده .
- حکم یا قراری که از آن درخواست فرجام شده است .
- دادگاه صادرکننده رأی .
- تاریخ ابلاغ رأی .
- دلایل فرجام خواهی
بر اساس ماده ۳۸۱ قانون آیین دادرسی مدنی ، به دادخواست فرجامی باید برگ های زیر پیوست دادخواست شود:
- رونوشت یا تصویر مصدق حکم یا قراری که از آن فرجام خواسته می شود .
- لایحه متضمن اعتراضات فرجامی.
- وکالت نامه وکیل یا مدرک مُثبِت سِمَت تقدیم کنندهدادخواست فرجامی در صورتی که خود فرجام خواه دادخواست را نداده باشد .
طبق ماده ۳۸۲ قانون آیین دادرسی مدنی ، دادخواست فرجام خواهی و برگ های پیوست دادخواست فرجامی باید در دو نسخه و در صورت متعدد بودن طرف دعوا به تعداد آنها بعلاوه یک نسخه تنظیم شده باشد ، به استثنای مدرک مثبت سمت که فقط به نسخه اول ضمیمه می شود . لذا بر اساس ماده ۳۸۳ قانون آیین دادرسی مدنی ، دادخواستی که برابر مقررات یاد شده در دو ماده قبل تقدیم نشده و یا هزینه دادرسی آن پرداخت نگردیده باشد به جریان نمی افتد .
مهلت فرجام خواهی
فرجام خواه تنها بیست روز از تاریخ ابلاغ رای فرصت دارد که با تقدیم دادخواست فرجامخواهی اعتراض به رای قطعی کند اما اگر در خارج از ایران اقامت دارد این مهلت به ۲ ماه افزایش پیدا میکند.
اگر رای قطعی از سوی دادگاه بدوی از طریق انقضای مهلت تجدیدنظرخواهی بعمل آمده باشد ، این مواعد از تاریخ انقضای مهلت تجدیدنظر به حساب می‌آیند.
مرجع صالح جهت رسیدگی به رای منقوض
بطور کلی زمانی که رای توسط دیوان عالی کشور نقض می شود ، به شعبه دیگر از همان حوزه دادگاه ارجاع میشود مگر اینکه بعلت ناقص بودن تحقیقات رای نقض شده باشد که در اینصورت به همان دادگاه صادرکننده رای ارجاع میشود.
رای اصراری چیست ؟
در صورتی که پس از نقض حکم فرجام خواسته در دیوان عالی کشور ، دادگاه با ذکر استدلال ، طبق رای اولیه اقدام به صدور رای کند ، به چنین رایی رای اصراری گفته میشود.
فرجام تبعی چیست ؟
فرجام تبعی توسط فرجام خوانده صورت میگیرد و آن هم زمانی است شخص در ضمن پاسخگویی به دادخواست فرجام خواهی ، به قسمتی که از رای که به ضرر خود میداند ، درخواست رسیدگی فرجامی میکند.