برای تعیین تکلیف میراث هرکس پس از فوت، ابتدا باید ورثه را تعیین کرد. رسیدگی به این امر از سوی مرجع قانونی و با رعایت تشریفات مقرر در قانون را «مراحل انحصار وراثت» و رای صادر شده را «تصدیق یا گواهی انحصار وراثت» می نامند.
فوت یا مرگ افراد، به لحاظ حقوقی، آثار قابل ملاحظه ای به بار خواهد آورد. یکی از مهم ترین آثار وفات افراد، این است که اموال و دارایی های آنها، به ورثه شان انتقال پیدا کند. در این میان، گاهی متوفی اقدام به وصیت کردن نموده که باید به وصیت متوفی نیز عمل شود و پس از پرداخت دیون و بدهی های وی باقی مانده اموال بر اساس قوانین ارث که در قانون مدنی ذکر شده میان ورثه وی تقسیم شود.
با این حال، تقسیم ارث میان ورثه متوفی نیازمند آن است که ابتدا ورثه متوفی تعیین شوند و مشخص شود که چه افرادی استحقاق دریافت ارث از متوفی را دارند. به همین دلیل، اولین گام تقسیم ارث میان ورثه متوفی این است که ورثه متوفی گواهی تحت عنوان گواهی انحصار وراثت را دریافت نموده و سپس اقدام به تقسیم ارث کنند. به همین دلیل، آشنایی با مراحل و نحوه گرفتن گواهی انحصار وراثت الزامی است.
در این قسمت از نکات و دانستنی های حقوقی خانواده دادمان به این مورد میپردازیم که مراحل انحصار وراثت چگونه است و مدارک مورد نیاز انحصار وراثت طبق قانون انحصار وراثت چیست ؟
مراحل انحصار وراثت چیست؟
همانطور که به آن اشاره شد، زمانی که شخصی فوت می کند، اموال و دارایی های وی به صورت قهری به ورثه وی تعلق خواهد گرفت. البته قبل از اینکه برای تقسیم ارث متوفی میان خویشان و وراث وی اقدام شود، ابتدا باید هزینه کفن و دفن وی از اموال وی برداشته شده و پس از عمل کردن به دیون و بدهی های متوفی و عمل کردن به وصیت های وی هر میزان از دارایی که از وی باقی ماند را، میان خودشان تقسیم کنند.
تقسیم کردن ارث میان بازماندگان متوفی می بایست بر اساس قواعد ارث که در قانون مدنی ذکر شده، به عمل آید و اصولا همه بازماندگان متوفی، از وی ارث نمی برند. به همین دلیل زمانی که قرار بر تقسیم ارث میان ورثه است، صرفا افرادی که در طبقات و درجات ارث ذکر شده اند، بر اساس اولویت شان و طبق قاعده نزدیک تر بودن به متوفی، می توانند از ارث بهره مند شوند. به این معنا که در صورت وجود ورثه در طبقات نزدیک تر، ورثه طبقات بعدی، از ارث محروم می شوند.
لازم به ذکر است که اگر متوفی وصیتی کرده باشد، ابتدا به وصیت عمل می شود و سپس نوبت به تقسیم ارث خواهد رسید. البته بر اساس قانون مدنی، وصیت مازاد بر ثلث صحیح نمی باشد. به این معنا که متوفیان تنها به میزان یک سوم از اموال و دارایی خود را می توانند به نفع دیگران وصیت نمایند و اگر وصیت بیشتر از یک سوم کل اموال و دارایی متوفی باشد، عمل کردن به میزان بیشتر از یک سوم اختیاری است و ورثه می توانند به آن عمل نکنند.
اما سوال مهمی که در خصوص تقسیم ارث و مراحل انحصار وراثت ممکن است مطرح شود این است که ورثه چطور می توانند به لحاظ قانونی ارث خود را دریافت کنند؟ در پاسخ به این سوال، باید گفت که یکی از ابتدایی ترین مراحل انحصار وراثت و تقسیم ارث متوفی آن است که ورثه اقدام به گرفتن گواهی انحصار وراثت نمایند. گواهی انحصار وراثت، به گواهی یا برگه ای گفته می شود که به موجب آن ورثه متوفی مشخص و معین می شوند و همچنین تعیین می شود که متوفی در زمان فوت چه ورثه ای داشته که می توانند از وی ارث ببرند و سهم الارث آنها چقدر است.
اما بسیاری از افرادی که قصد دارند ارث متوفی را تقسیم کنند، ممکن است این سوال را مطرح نمایند که مراحل انحصار وراثت چیست و چگونه می توان پس از فوت متوفی گواهی انحصار وراثت دریافت کرده و اقدام به تقسیم ارث نمود؟
به طور کلی مراحل انحصار وراثت به این شکل است که یکی از ورثه، ابتدائا باید مدارک لازم برای انحصار وراثت از قبیل گواهی فوت و نیز استشهادیه مربوط به آن را تهیه نموده و دادخواست انحصار وراثت را به مرجع صالح یعنی شوای حل اختلاف تقدیم نماید تا پس از صدور گواهی انحصار وراثت، سایر مراحل تقسیم ارث متوفی میان ورثه انجام شود.
مدارک لازم برای گواهی انحصار وراثت
برای اینکه مراحل انحصار وراثت به درستی و بدون هیچ دردسری انجام شود، باید مدارکی را آماده کرد گه در ادامه معرفی خواهیم کرد.
- گواهی فوت
- استشهاد محضری
- شناسنامه متوفی
- عقدنامه یا رو نوشت
- وصیت نامه رسمی متوفی
- گواهی تسلیم اظهارنامه مالیاتی
محرومیت از ارث
در قانون مدنی به طور مشخص آمده است که چه کسانی از ارث محروم میشوند یا چه چیزی باعث محرومیت از ارث می شود. مثلا کسی مورث خود را بکشد قاتل محروم از ارث میشود، ورثه اگر کافر باشد و شخص فوت شده مسلمان باشد کافر از مسلمان ارث نمیبرد. زنا زاده از پدر و مادر طبیعی خود و اقوام آنها ارث نمیبرد، بعد از لعان زن و شوهر از یکدیگر ارث نمیبرد.
ارائه دادخواست به شورای حل اختلاف
گواهی حصر وراثت به موجب دادخواستی که به شورای حل اختلاف ارایه میشود و با انجام تشریفاتی که در قانون امور حسبی پیش‌بینی شده است، صادر میشود.
دادگاه پس از ملاحظه اسناد و مدارک مربوط، با هزینه متقاضی، درخواست وی را یک نوبت در یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار یا محلی آگهی می‌کند. پس از گذشت یک ماه از تاریخ نشر آگهی در صورتی که کسی به آن اعتراض نکند بدون تشکیل جلسه رسیدگی و دعوت از وراث، گواهی انحصار وراثت که بیانگر مشخصات و تعداد وراث و نسبت آنها با متوفی و سهم آنها از ماترک است، صادر می‌کند.
ارث زوجه از اموال متوفی
در گذشته زوجه از اموال غیرمنقول مانند زمین اعم از عین یا قیمت آن ارث نمیبرد و به طور طبیعی در گواهی انحصار وراثت نیز منعکس می‌شد که زوجه حسب مورد از یک چهارم یا یک هشتم اموال منقول ارث می‌برد.
این در حالی است که با اصلاح قانون مدنی که بر اساس آن زوجه از قیمت اموال غیرمنقول نیز ارث می‌برد، به طور طبیعی این موضوع در گواهی انحصار وراثت نیز منعکس میشود. در حقیقت زوجه از حیث اینکه در همه اموال سهم دارد، مشابه سایر وراث است.
اعتراض به گواهی انحصار وراثت
اگر فردی به گواهی صادرشده درباره انحصار وراثت اعتراضی داشت، می‌تواند اعتراض خود را اعلام کند، به طور مثال یکی از ورثه ممکن است اعتراض داشته باشد که نامش در گواهی قید نشده است همچنین ممکن است موصی‌له (فردی که وصیت به نفع او انجام شده است) یکی از اعتراض‌کنندگان به گواهی انحصار وراثت باشد.
نکات مهم درباره مراحل انحصار وراثت
🔸وقتی شخصی فوت می‌کند باید مشخص شود چه کسانی از او ارث می‌برند تا درباره میراث او تعیین تکلیف شود. به این فرایند که از سوی مراجع قانونی و با تشریفات مشخصی انجام میشود، انحصار وراثت می‌گویند.
🔸 صدور گواهی انحصار وراثت، مستلزم ارائه درخواست وراث متوفی یا دیگر اشخاص ذی‌نفع به شورای حل اختلاف آخرین محل اقامت متوفی است.
🔸درخواست مذکور، باید دربردارنده مشخصات کاملِ محل سکونت درخواست‌کننده، متوفی، تمامی وراث و نسبت هر یک از آنها با متوفی باشد.
🔸گواهی فوت صادر شده توسط ثبت احوال، رونوشت برابر با اصل شناسنامه ورثه، رونوشت برابر با اصل سند ازدواج زوجه دایمی متوفی، استشهادیه دال بر منحصر بودن وراث به اشخاص نامبرده و گواهی تسلیم اظهارنامه مالیات بر ارث نیز از جمله مدارکی است که باید به درخواست انحصار وراثت ضمیمه شود.
🔸در مواردی که ارزش اموال متوفی بیشتر از ۱۰ میلیون ریال باشد، شورای حل اختلاف پس از ملاحظه مدارک و با هزینه متقاضی، درخواست وی را یک نوبت در یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار یا محلی آگهی می‌کند. اگر پس از گذشت یک ماه از تاریخ نشر آگهی، کسی به آن اعتراض نکند، بدون تشکیل جلسه رسیدگی و دعوت از وراث، گواهی انحصار وراثت صادر میشود. اما در صورت اعتراض، پس از تشکیل جلسه‌ای، تصمیمات لازم برای رسیدگی به دعاوی گرفته خواهد شد.