تامین دلیل یکی از راه‌های حفظ حقوق فردِ خسارت‌دیده است. برخی مواقع آثار خساراتی که به افراد وارد میشود، در طول رسیدگی قضایی، از میان می‌رود و اثبات وارد شدن خسارت بسیار مشکل میشود. در چنین مواردی، قانونگذار موضوع «درخواست تامین دلیل» را پیش‌بینی کرده است.
همان‌گونه که اطلاع دارید، دلایل نقش مهمی در اثبات دعاوی ایفا میکنند؛ به نحوی که در عالم حقوق، داشتن حق کافی نیست بلکه اثبات آن است که به حق، هویت و تشخص می‌بخشد و دارنده حق میتواند از مزایا و امتیازات آن بهره‌برداری کند.
در برخی مواقع، وضعیت دلیل به‌گونه‌ای است که امکان دارد در آینده متعذر یا متعسر شود. به عنوان مثال، شخصی که مدتی قبل ملک خود را ترک کرده، به ملک خود سر زده و متوجه میشود دیوار آن تخریب شده است. حقوقدانان معتقدند: در این فرض، باید گفت از آنجایی که مالک برای حفظ لوازم موجود در ساختمان، باید فورا آن را تجدید بنا کند، جهت اثبات تخریب میتواند دادخواست تامین دلیل به مرجع صلاحیتدار ارایه دهد.
موارد درخواست تامین دلیل
دلیل قانونگذار در ماده ۱۴۹ قانون آیین دادرسی مدنی مقرر کرده است در مواردی که اشخاص ذی‌نفع احتمال دهند که در آینده، استفاده از دلایل و مدارک دعوای آنها از قبیل تحقیق محلی، کسب اطلاع از مطلعان و استعلام نظر کارشناسان، متعذر یا متعسر خواهد شد، می‌توانند از دادگاه، تامین آن را درخواست کنند. همچنین همان‌گونه که در قسمت اخیر این ماده ذکر شده است، مراد از تامین، تنها ملاحظه و صورت‌برداری از این قبیل دلایل است.
تامین دلیل یعنی حفظ و تهیه کردن یا در جای امن گذاشتن دلیل.منظور از تأمین دلیل این است که مثلا شما دلائل و مدارکی دارید که در حال از بین رفتن است یا ممکن است از بین برود و فعلا هم برای طرح دعوی یا استفاده از این دلائل آماده نمی باشید و منظورتان این است که این دلائل فعلا در جای امنی محفوظ بماند در این صورت بهترین راه اینست که«تأمین دلیل»کنید.برای اینکه بدانید«تأمین دلیل» چه موقع لازم است مثالهای چندی برای شما میزنیم:
مثال اول: بر یک شخصی حقی داری مثلا ساعت خود را نزد او امانت گذارده و رسید نگرفته اید و اشخاصی از وجود این حق مطلعند ولی شما احتمال میدهید در موقع مطالبه این حق یا طرح دعوی، به این اشخاص یعنی مطلعین از موضوع، دسترسی پیدا نکنید یا نتوانید به موقع از اطلاعات آنها استفاده کنید(مثلا این اشخاص در آن موقع به مسافرت رفته یا محل اقامت خود را تغییر داده باشند یا احیانا طرف شما آنها را فریب دهد و از شهادت دادن منصرف نماید…)
مثال دوم: اتومبیلی با اتومبیل شما تصادم و خسارت وارد کرده است.طرف شما حاضر به پرداخت خسارت نیست.در این موقع میخواهید که خسارت وارده به اتومبیل شما از طریق رسمی «برآورد» شود تا اگر خواستید از طریق شکایت، خسارت را وصول کنید در موقع محاکمه، خسارت وارده بر شما معلوم باشد (این نکته را متوجه باشید که در مورد تصادف اتومبیل در صورتیکه مقصر حاضر به پرداخت خسارت وارده باتومبیل شما نشود ناچارید دعوای حقوقی اقامه کنید. و در اینصورت احتمال دارد نظریه متخصص شهربانی که معمولا در مورد تصادفات اظهارنظر فنی میکنند بعلت اینکه کارشناس رسمی دادگستری«در رشته برآورد خسارت» نمی باشند مورد ایراد طرف واقع و دادگاه هم این نظریه را کافی نداند آن وقت با نبودن دلیل بر میزان خسارت وارده کار محاکمه شما مشکل میشود و حتی شاید به نتیجه مطلوب نرسد.چراکه هنگام محاکمه، دیگر ماشین شما تعمیر شده و آثار خسارت واضح نیست تا میزان آن به سادگی برآورد شود).
مثال سوم: شخصی با اتومبیل یا وسیله دیگری بطور غیرعمد«درِ»ویترین مغازه شما را شکسته است.اگر شما دست از کار و کاسبی کشیده و مغازه را بهمین حال گذارده و همان ساعت بدادگاه شکایت کنید و منتظر باشید دادگاه حکم صادر کند و طرف شما را به ترمیم و تعمیر«در» و ویترین مغازه محکوم نماید.این انتظاری است بیجا، زیرا اولا دادگاه بدون رسیدگی کامل و باین سرعت نمی‌تواند حکم صادر نماید.ثانیا در موقع رسیدگی دادگاه بعلت نداشتن دلیل و وسائل کار، مشتریان خود را از دست میدهید.ثالثا در موقع رسیدگی دادگاه بعلت نداشتن دلیل محکمه پسند و گذشت زمان، اثبات قضیه و برآورد خسارت برای شما و دادگاه مشکل خواهد بود.
مثال چهارم: از یک تاجر یا شرکت تجارتی بموجب دفاتر حسابش طلبی دارید و احتمال میدهید این تاجر درصدد از بین بردن یا مخدوش نمودن دفاتر و یا حساب سازی باشد و میخواهید قبل از عملی شدن نقشه آن تاجر یا شرکت، دلائل حقانیت شما محفوظ بماند و امثال آنها.
در کلیه این موارد بهترین راه محفوظ داشتن دلیل از طریق«دادخواست تامین دلیل» می باشد. مثلا در مورد مثال سوم یعنی خرابی مغازه میتوانید از قبل از طرح دعوی و شکاست با تقدیم دادخواست «تأمین دلیل» از دادگاه بخواهید فوری ماموری) کارشناس رسمی دادگستری (بفرستد تا اولا از نزدیک خرابی مغازه را مشاهده و تازگی عمل و اینکه به چه وسیله و از طرف چه شخصی این خرابی ایجاد شده و همچنین اطلاعات مطلعین محلی را در صورت مجلس«تامین دلیل» منعکس نماید و ثانیا بوسیله کارشناس رسمی میزان خسارت وارده و مخارجی که برای تعمیر مغازه لازم است برآورد و نظریه کارشناس را در صورت مجلس قید نماید.این صورت مجلس در پرونده امر در بایگانی دادگاه بخش محل ضبط و نگاهداری میشود و هروقت شما بخواهید میتوانید از آن استفاده نمائید.در این صورت شما میتوانید قبل از طرح دعوی مغازه را تعمیر نموده و بعدا هروقت بخواهید با استفاده از صورت مجلس«تامین دلیل» علیه شخصی که به مغازه شما خسارت وارد آورده شکایت کنید و مخارجی که برای اصلاح خسارت وارده طبق نظریه کارشناس لازم بوده از او بگیرید.
شکل دادخواست برای تأمین دلیل اثبات دعوی
از لحاظ شکلی، درخواست تامین دلیل هم میتواند پیش از طرح دعوی و هم پس از طرح دعوی در مرجع صلاحیتدار طرح شود که در این خصوص باید گفت تامین دلیل باید در قالب درخواست به دادگاه ارایه شود اما بنا به اینکه، فرم دادخواست، بیشتر میتواند اشخاص را راهنمایی کند، عمدتا درخواست تامین دلیل در قالب دادخواست به دادگاه ارایه میشود.
در صورتی که شخص در عمل، طی یک درخواست ساده، درخواست برای تأمین دلیل خود را مطرح کند، مرجع صلاحیتدار باید آن را مورد توجه قرار دهد. چنانچه بر اساس ماده ۱۵۱ قانون آیین دادرسی مدنی، حتی به درخواستهای تامین دلیل شفاهی نیز باید توجه شود. اصولا در درخواست تامین دلیل، باید نکاتی شامل مشخصات درخواست‌کننده و طرف او، موضوع دعوایی که برای اثبات آن، درخواست تامین دلیل میشود و اوضاع و احوالی که موجب درخواست تأمین دلیل شده است، ذکر شود.
البته با وجود تصریح ماده ۱۵۱ قانون آیین دادرسی مدنی در خصوص موارد سه‌گانه فوق، در بسیاری از مواقع، طرف درخواست تأمین دلیل مشخص نیست لذا الزامی مبنی بر درج مشخصات طرف درخواست‌کننده وجود ندارد و همان‌گونه که در مثال بالا ذکر شد، صاحب ملکی که دیوار آن تخریب شده، ممکن است در زمان ارایه درخواست تامین دلیل، از مشخصات اتلاف‌کننده و عامل زیان آگاهی نداشته باشد. به همین دلیل باید گفت الزامی به درج نام موهوم و خیالی، در درخواست وجود ندارد. چنانچه در ماده ۱۵۴ قانون آیین دادرسی مدنی به این موضوع اشاره شده است.
دادخواست تامین دلیل چه موقع باید داده شود؟
همانطوریکه در بالا برایتان شرح دادیم معمولا دادخواست تامین دلیل قبل از طرح دعوی و به منظور حفظ دلائل موجود داده میشود. ولی ممکن است در ضمن دادرسی و رسیدگی به دعوائی احتیاج به دادخواست تامین دلیل پیدا شود مثلا شخصی خانه شما را اجاره کرده و اجاره بها را نپرداخته است شما برای گرفتن اجاره بها علیه او طرح دعوی کرده و یکی از دلائل خود را معاینه محل از طرف مراجع قانونی قرار داده اید یعنی خواسته اید که قاضی دادگاه بیاید و از نزدیک ببیند که مستأجر هنوز در منزل شما سکونت دارد ولی مستاجر برای اینکه این دلیل شما را بی اثر کند میخواهد قبل از موعد اجرای قرار،یعنی روزی که قاضی دادگاه باید به محل بیاید خانه را تخلیه می‌کند.شما در روز تخلیه خبردار میشوید. فورا دادخواست تامین دلیل به دادگاه تقدیم و تقاضا میکنید همان روز به محل مورد اجاره بیایند و جریان تخلیه منزل شما را صورت مجلس کنند.پس از تنظیم صورت مجلس «تامین دلیل»، رونوشت مصدقی از آن تهیه و ضمیمه پرونده اصلی دعوا،یعنی«دعوای مطالبه مال الاجاره» میکنید و با این ترتیب جلوی سوءنیت مستاجر را گرفته اید.
در دادخواست تامین دلیل چه نکاتی باید قید شود؟
درخواست تامین دلیل مثل سایر دادخواستها بایستی روی فرم چاپی دادخواستهای معمولی«بدوی» و به تعداد طرفهای تامین دلیل به علاوه یک نسخه باشد. بااین توضیح که در ستون«خواهان» مشخصات و نشانی شاکی و در ستون «خوانده» مشخصات و نشانی طرف.و در ستون «خواسته» جمله «تامین دلیل» را مینویسید و در متن دادخواست.با ذکر مقدمه،علت تقدیم دادخواست و منظور از آن را نوشته و از دادگاه درخواست جمع آوری و تامین دلیل موجود را مینمائید.
اعتبار درخواست تامین دلیل
از لحاظ اعتبار تامین دلیل نیز باید گفت که تامین دلیل همان‌گونه که از نام آن پیداست، به معنای امنیت بخشیدن به یک دلیل بوده و به تعبیر قانون، تامین دلیل برای حفظ دلیل کاربرد دارد. در ماده ۱۵۵ قانون آیین دادرسی مدنی نیز آمده است که تأمین دلیل برای حفظ آن است و تشخیص درجه ارزش آن در موارد استفاده، با دادگاه خواهد بود.
مرجع صلاحیتدار برای درخواست تامین دلیل
مرجع صلاحیتدار برای درخواست تامین شوراهای حل اختلاف است و در حقیقت صلاحیت بررسی درخواستهای تامین دلیل بر عهده این شوراهاست که فقط به ملاحظه و صورت‌برداری از این قبیل دلایل اقدام میکنند لذا در بسیاری از موارد، تامین دلیل نمی‌تواند جایگزین نظریه کارشناسی شود.
به عنوان نمونه باید گفت در جایی که شخص به دفاتر تجاری شرکت استناد می‌کند و این احتمال را می‌دهد که شرکت مزبور بنا به دلایلی، دفاتر تجاری خود را مفقود می‌کند، چنانچه مرجع صلاحیتدار یعنی شوراهای حل اختلاف، قرار تامین دلیل را صادر کند، کارشناسی که به تهیه گزارش اقدام می‌کند، تنها میتواند از اسناد و دفاتر موجود صورت‌برداری کند و طبق قواعد تأمین دلیل، اختیار محاسبه بدهی و طلب درخواست‌کننده را ندارد.
همچنین دادگاه اختیار دارد تامین دلیل را به عهده دادرس علی البدل دادگاه یا مدیر دفتر بگذارد ولی برای این کار معمولا مدیر دفترها مامور میشوند. در حال حاضر دادرس دادگاه با صدور قرار ، موضوع تأمین دلیل را به یکی از کارشناسان رسمی دادگستری در رشته مربوط ارجاع و نظر وی را جلب می نماید.
حال در صورتی که مبتنی بر این تأمین دلیل، دعوایی طرح شده باشد، این کارشناس است که با مراجعه به دفاتر (در صورتی که موجود باشد) یا مراجعه به گزارش تامین دلیل (در صورتی که دفاتر مفقود شده یا به هر دلیلی در دسترس نباشد) به محاسبه میزان بدهی و طلب درخواست‌کننده می‌پردازد. از لحاظ شکلی، درخواست تامین دلیل هم میتواند پیش از طرح دعوی و هم پس از طرح دعوی در مرجع صلاحیتدار طرح شود.