عفو یکی از موضوعات بسیار مهم در حوزه حقوق جزا به شمار می رود که از شرایط و مقررات خاصی برخوردار است. شاید تا کنون اصطلاح عفو را به دفعات زیاد شنیده باشید ولی در علم حقوق مصادیق جداگانه ای دارد که با در نظر گرفتن یکسری شرایط خاص،اشخاص مورد عفو قانون قرار می گیرند.
البته در فقه اسلام توجه ویژه ای به موضوع عفو شده است و همواره به حق اعطای بخشودگی و بخشش افراد توصیه می شود. با توجه به این که قانون مجازات ایران بر اساس دین اسلام تدوین شده است، قانونگذار ما هم سعی در اعمال آن داشته است و برای این که مجرمان و متهمان بخشیده شوند، تحت شرایطی حق اعطای بخشودگی را بیان کرده است.
معنی لغوی عفو
عفو در لغت به معانی گوناگونی آمده است از جمله گذشت، بخشش، مغفرت، آمرزیدن، ساقط کردن، عذاب و غیره می باشد. اما در اصطلاح حقوق کیفری، عفو به معنی اقدامی است که با تصویب نهاد های حکومتی اعم از نهاد رهبری و مجلس به منظور موقوف ماندن تعقیب متهمان و یا بخشودن تمام یا قسمتی از مجازات محکومان به اجرا، در نظر گرفته می شود. البته حق اعطای بخشودگی شامل تمام جرائم نمی شود و در صورت وجود شرایط قانونی شامل یکسری از اشخاص می شود.
حق اعطای بخشودگی امتیازی است که قوای حاکم هر کشور در اختیار دارد تا بتواند در خصوص منافع جامعه آن را بپذیرد یا رد کند. این امتیاز خصوصا در جرائم سیاسی به رئیس مملکت اجازه می دهد تا با عفو سران و رهبران سیاسی بار دیگر آرامش و نظم را در جامعه مستقر کند. عفو خصوصی تدبیری است برای کاهش شدت مجازات ها از جمله اعدام در وضعی که جامعه دیگر تحمل چنین مجازات هایی را ندارد یا اجرای چنین مجازات هایی منافع جامعه را به خطر می اندازد.
علاوه بر این اعطای حق اعطای بخشودگی در ترمیم خطاها و اشتباهات قضایی بسیار موثر است. حق اعطای بخشودگی و یا تخفیف مجازات محکومان، پاداش حسن رفتار و اخلاق بزهکاران در دوران محکومیت نیز محسوب می شود. پس اثر تربیتی عفو را نباید فراموش کرد و از این جهت دارای فواید اجتماعی بسیار زیادی می باشد.
لازم به ذکر است که عفو شامل جرائمی می شود که شاکی خصوصی وجود نداشته باشد(یعنی جنبه عمومی جرم) یا شاکی از شکایت خود صرف نظر کرده باشد. جنبه عمومی جرم بدین معناست که جرم به وقوع پیوسته به جامعه آسیب زده است و امنیت عمومی را تحت تاثیر قرار می دهد. جنبه خصوص جرم هم در مواقعی است که شاکی به واسطه وقوع جرم شکایت کرده است و رسیدگی به پرونده با شکایت شاکی آغاز می شود.
در خصوص حق اعطای بخشودگی باید به این نکته توجه کرد که همواره کلیه مجازات مجرم مورد بخشش قانون قرار نمی گیرد بلکه در شرایطی ممکن است بخشی از مجازات حق اعطای بخشودگی شود یا تبدیل به مجازات دیگر شود. تصور برخی افراد این است که حق اعطای بخشودگی شامل تمام مجازات مجرمین می شود و امکان اجرای آن ها وجود ندارد.
به طور مثال زندانیان محکوم به اعدام جرایم مواد مخدر با در نظر گرفتن شرایط قانونی، مورد حق اعطای بخشودگی قرار می گیرند و میزان مجازات آن ها به ۳۰ سال حبس و پرداخت جزای نقدی به میزان ۲۰۰ میلیون ریال تبدیل می شود. درواقع در این حالت مجازات سنگین به مجازات خفیف تر تبدیل می شود و کل مجازات مورد بخشودگی قرار نگرفت.
انواع شرایط عفو و حق اعطای بخشودگی
عفو اقدامی است که با تصویب نهادهای حکومتی محکومیت مجرمان بخشیده میشود یا اینکه تعقیب آنان متوقف میشود. عفو یکی از موارد سقوط مجازات میباشد.
عفو به جهت مرجع صادر کننده آن حکم به دو نوع تقسیم میشود:
- عفو خصوصی یا خاص عفو رهبری و از جانب رهبر
- عفو عمومی یا عام از طرف قانونگذار
عفو خصوصی و عمومی
عفو در اصطلاحات کیفری و حقوقی به معنی توقف کامل تعقیب متهم و بخشودن تمامی مجازات محکوم علیه یا بخشی از مجازات های وی که مربوط به حق الناس مردم نباشد. این اقدام با تصویب نهاد رهبری یا مجلس قانون گذاری قابل انجام است. پس با پیشنهاد قوه قضاییه و با تصمیم نهاد رهبری اتفاق می افتد. همانطور که گفته شد تمامی آثار حکم درباره محکوم علیه را ساقط می کند اما در مورد پرداخت دیه به شاکی یا خسارت دیده چیزی به عنوان عفو وجود ندارد مگر اینکه شاکی از خسارت خود بگذرد. این تعریف، تعریفی عام برای این اصطلاح است که طبق آن می توان نتیجه گرفت که تخفیف مجازات یا عفو محکوم علیه از حقوق عمومی اعمال می شود و بنا بر مصلحت اجتماعی این اقدام انجام خواهد گرفت. اما این مهم به دو نوع عمومی و خصوصی تقسیم می شود.
اما این سوال شاید پیش بیاید که چه جرایمی شامل عفو عمومی یا خصوصی خواهند شد و چه جرایمی اصلا شامل این مهم قرار نخواهد گرفت؟ در متن زیر به این دو موضوع مهم و اساسی خواهیم پرداخت.
عفو خصوصی
شاید تعریفی که در خصوص عفو انجام شد کلیتی درباره تعریف این مهم در نوع خصوصی باشد. این اقدام از اختیارات شخص رهبری است که در نهاد مختص به ایشان مورد بررسی قرار خواهد گرفت. این اصطلاح با پیشنهاد قوه قضاییه و قبول از سوی نهاد رهبری انجام می شود.
عفو خصوصی تصمیمی است که به نظر و با پیشنهاد قوه قضاییه و موافقت عالی ترین مقام اجرایی کشور یعنی رهبری گرفته می شود و به موجب آن تمام یا قسمتی از مجازات محکومان بخشوده یا به مجازات خفیف تری تبدیل می گردد. به موجب بند یازده اصل ۱۱۰ قانون اساسی و ماده ۹۶ قانون مجازات اسلامی، عفو یا تخفیف مجازات محکومیت در حدود موازین اسلامی، جزو وظایف و اختیارات رهبری به شمار می رود که این امر پس از پیشنهاد رئیس قوه قضائیه صورت می گیرد. حق اعطای بخشودگی از جمله اختیارات مقام رهبری است که در رد یا قبول آن مختار است.
- عفو خصوصی یا عفو رهبری بر خلاف عمومی که توسط مجلس تصویب می شود، جنبه فردی و شخصی دارد و به هر محکومی منفردا و مستقلاً اعطا می شود.
- عفو رهبری شامل حال کسانی است که محکومیت آن ها قطعی شده باشد یعنی محکوم و مجرم شناخته شده باشند لذا کسانی که شکایت آنان در حال رسیدگی است و هنوز حکمی صادر نشده مشمول عفو رهبری نمی شوند.
- درباره مجازات ها وقتی درخواست عفو می شود، مجازات متوقف می شود. در این زمینه به موجب آیین نامه کمیسیون عفو و بخشودگی مجازات اعدام با درخواست عفو فعلا متوقف می شود تا اینکه نتیجه اعلام شود
- یک شخص ممکن است چند بار از عفو استفاده کند و مشمول عفو بشود از این جهت اشکالی ندارد.
- عفو رهبری نسبت به زیان دیدگان از جرم بلا اثر است یعنی حتی با وجود عفو هم فرد باید ضرر و زیان طرف مقابل را جبران کند.
- عفو رهبری شامل مجازاتهای قصاص دیه جبران خسارت زیان دیده و حدود نمیشود.
- در مجازات حدود عفو رهبری به ندرت وجود دارد آن هم در موارد خاص با توبه امکان پذیر است.
- عفو رهبری تمام مجازات ها اعم از اصلی، تکمیلی، و تبعی را میتواند شامل شود. عفو رهبری شامل مجازات به معنای اخص و خاص است و شامل مجازات های اداری، انتظامی، جریمه های مالیاتی و هزینه های دادرسی و مسئولیت مدنی نمیشود.
“در جرائم موجب حد به استثنای قذف و محاربه، هرگاه متهم قبل از اثبات جرم، توبه کند و ندامت و اصلاح او برای قاضی محرز شود، حد از او ساقط می گردد. همچنین اگر جرائم فوق غیر از قذف با اقرار ثابت شده باشد، در صورت توبه مرتکب حتی پس از اثبات جرم، دادگاه می تواند عفو مجرم را توسط رئیس قوه قضائیه از مقام رهبری درخواست نماید.”
عفو خصوصی شامل تمام مجازات های تعزیری می شود. البته مجازات های قصاص و دیه به دلیل آن که جزو حق الناس تلقی می شوند، از شمول عفو به طور کلی مستثنی هستند. مجازات های حدود غیر از قذف در مواردی خاص و به شرط توبه پس آن که جرم با اقرار متهم به اثبات رسید، ممکن است مشمول عفو قرار گیرد.
در اعطای عفو خصوصی تفاوتی میان بزهکاران اعم از بزهکاران نخستین یا پیشینه دار، ایرانی یا بیگانه، جوان یا نوجوان و غیره نیست و شدت و ضعف مجازات نیز علی الخصوص نباید ملاک استفاده از آن قرار گیرد.
شرایط عفو خصوصی
در اصل ۱۱ قانون اساسی و ماده ۹۶ قانون مجازات اسلامی، قانون گذار در ارتباط با عفو از عبارات محکومان و قطعیت حکم استفاده کرده است. در واقع مطابق قانون عفو خصوصی تنها پس از صدور حکم محکومیت قطعی میسر است.
زمانی که حکم از سوی مراجع بدوی صادر می شود و طبیعتا امکان تجدید نظر از رای صادره وجود دارد، عفو خصوصی شامل آن نمی شود. عفو خصوصی تنها در خصوص احکام قطعی صادر می شود و در خصوص قرار های صادره از سوی دادسرا و دادگاه و در مراحل دیگر جرم از جمله تعقیب و رسیدگی، تحقیقات مقدماتی و غیره امکان عفو خصوصی وجود ندارد. همچنین عفو خصوص شامل متهمین نمی شود و مستقیما در ارتباط با محکومین می باشد.
در مورد شرایط عفو خصوصی باید حکم محکومیت لازم الاجرا باشد (یعنی حکمی که مراحل رسیدگی آن مطابق قانون سپری شده و قابل اجرا گردیده باشد). بنابراین احکام غیابی چون لازم اجرا نیستند و ممکن است با اعتراض محکوم علیه از اعتبار بیفتد، از شمول عفو خارج است.
اعطای عفو خصوصی به تحمل بخشی از مجازات مشروط است و در خصوص حکم محکومیت در حال اجرا قاعده خاصی وجود ندارد و با توجه به نظرات مراجع مربوط صورت می گیرد. درواقع قاعده کلی این است که اجرای مجازات با درخواست عفو متوقف گردد.
در مورد محکومیت به مجازات اعدام به موجب آیین نامه کمیسیون عفو و تخفیف مجازات محکومین، با درخواست عفو اجرای حکم تا اعلام نظر قطعی و معلوم شدن نتیجه درخواست عفو به تاخیر می افتد.
استفاده مجدد از عفو خصوصی
استفاده مجدد از حق اعطای بخشودگی خصوصی زمانی مطرح می شود که محکوم علیه سابقا مورد عفو قرار گرفته است و تحت شرایط خاصی امکان استفاده مجدد از آن را دارد. آیین نامه کمیسیون عفو در ارتباط با برخی از جرائم شرایط استفاده مجدد از عفو را بیان کرده است. به استناد ماده ۲۵ آیین نامه مزبور، محکومان به اعدام که با استفاده از حق اعطای بخشودگی ، مجازات آن ها به حبس ابد تبدیل شده به شرط تحمل حداقل ده سال حبس از تاریخ عفو قبلی می توانند مجددا درخواست عفو نمایند.
محکومان به حبس ابد پس از تحمل ده سال حبس، درخواست عفوشان پذیرفته می شود و پس از آن که حبس آنان به پانزده سال کاهش یافت، با گذشت پنج سال از تاریخ عفو قبلی می توانند درخواست عفو کنند. در نهایت محکومان به حبس(غیر از حبس ابد) به شرط تحمل یک سوم باقی مانده حبس از تاریخ عفو قبلی چنانچه واجد شرایط باشند، مشمول عفو قرار می گیرند.
با توجه به ماده ۲۶ آیین نامه اخیر، جرائم خاصی از قبیل جاسوسی، اختلاس، ارتشاء، قاچاق حرفه ای، آدم ربایی و سرقت مسلحانه از شمول عفو و همچنین تخفیف و تبدیل مجازات مستنثنی هستند.
آیین عفو خصوصی
همانطور که گفته شد، حق اعطای بخشودگی خصوصی با پیشنهاد رئیس قوه قضاییه و موافقت رهبری صورت می گیرد. اما اعطای عفو خصوصی می تواند به درخواست محکوم علیه یا خانواده او(پدر و مادر و همسر و فرزندان محکوم علیه) و همچنین با پیشنهاد رئیس دادگستری هر استان، دادستان، قاضی ناظر زندان و رئیس زندان نیز صورت گیرد.
درخواست های مذکور ابتدا در کمیسیون استانی مرکب از رئیس سازمان قضایی نیرو های مسلح، معاون حقوقی و قضایی و معاون نظارت و بازرسی سازمان مطرح می شود.
چنانچه نظر کمیسیون استانی یا کمیسیون سازمان قضایی نیرو های مسلح بر حق اعطای بخشودگی باشد، گزارش کاملی از وضعیت محکومان استان یا سازمان تهیه و همراه با پیشنهاد به کمیسیون مرکزی ارسال می نماید. کمیسیون مرکزی در نهایت فهرست اسامی دارندگان شرایط عفو را به رئیس قوه قضائیه تسلیم می کند و از آنجا پانزده روز قبل از مناسبت عفو به محضر مقام رهبری تقدیم می شود.
پس از مواقت رهبری، حوزه ریاست قوه قضائیه اسامی آن دسته از زندانیانی را که عفو اعطایی منجر به آزادی آنان می شود، به سازمان زندان ها و اقدامات تامینی و تربیتی ارسال می کند تا در اسرع وقت به زندان های سراسر کشور ابلاغ شود. دستور عفو با نظارت دادستان مربوط به موقع اجرا گذاشته می شود. دبیر کمیسیون مرکزی راسا اسامی آن دسته از زندانیانی را که حق اعطای بخشودگی اعطایی آنان منجر به تخفیف یا تبدیل مجازات می شود، به دادستان های محل ابلاغ می کند تا با نظارت رئیس دادگستری مربوط حداکثر ظرف بیست روز پس از وصول، نسبت به اعمال عفو اقدام و مراتب را گزارش نماید.
لازم به ذکر است که فهرست حق اعطای بخشودگی محکومان دادگاه های نظامی سراسر کشور و ویژه روحانیت به سازمان قضایی نیرو های مسلح مرکز و دادستان ویژه روحانیت برای ابلاغ، اجرا و نظارت بر طبق مقررات آیین نامه ارسال می شود.
مناسبت های عفو، تخفیف و تبدیل مجازات به شرح زیر می باشد:
- ولادت حضرت رسول اکرم ( ۱۲ تا ۱۷ ربیع الاول)
- مبعث حضرت رسول اکرم ( ۲۷ رجب)
- ولادت حضرت امیر المونین ( ۱۳ رجب)
- ولادت حضرت فاطمه زهرا
- ولادت حضرت امام حسین ( ۳ شعبان)
- ولادت حضرت قائم ( ۱۵ شعبان)
- عید سعید فطر ( اول شوال)
- عید سعید قربان ( ۱۰ ذیحجه)
- عید سعید غدیر ( ۱۸ ذیحجه)
- سالروز پیروزی انقلاب اسلامی ( ۲۲ بهمن)
- عید نوروز مصادف با اول فروردین
- سالروز جمهوری اسلامی ( ۱۲ فروردین)
- ۳ خرداد سالروز فتح خرمشهر
- ۱۴ مرداد سالروز حقوق بشر و کرامت انسانی اسلامی
سایر مناسبت هایی که مقام معظم رهبری برای قبول درخواست بخشش موافقت نمایند. لازم به ذکر است که رئیس قوه قضائیه می تواند با موافقت مقام رهبری دستور تشکیل کمیسیون را به مناسبت های دیگر به رئیس کمیسیون بدهد.
تاریخ ولادت و اعیاد طبق ماه قمری بوده است و هر سال در تقویم شمسی تغییر می کند لذا در هر سال باید به تقویم همان سال رجوع کرد.
افرادی که مشمول عفو کردن هستند
- کسانی که محکوم به اعدام شده اند و با استفاده از عفو مجازات آنان به حبس ابد تبدیل شده است اگر ۱۰ سال از تاریخ عفو قبلی بگذرد می توانند دوباره مشمول عفو بشوند.
- کسانی که از ابتدا محکوم به حبس ابد شده اند در صورتی می توانند مشمول عفو یا تخفیف مجازات قرار گیرند که ۱۰ سال از حبس آنان گذشته باشد
- کسانی که قبلا به حبس ابد محکوم شده اند و حبس آنان به وسیله عفو به ۱۵ سال تقلیل یافته است پس از این که ۵ سال از تاریخ عفو قبلی بگذرد می توانند مشمول عفو قرار گیرند.
- کسانی که به حبسی غیر از حبس ابد محکوم شده اند در صورت تحمل یک سوم باقی مانده حبس از تاریخ عفو قبلی ممکن است مشمول عفو و تخفیف قرار گیرند و اینکه طبق تبصره ماده ۲۵ آیین نامه کمیسیون عفو و تخفیف مجازات محکومین، کسانی که قبلا حبس آنان مشمول بخشش قرار گرفته یا مشمول تخفیف قرار گرفته یا اینکه تبدیل مجازات شده است به جزای نقدی و به خاطر این جزای نقدی در زندان هستند و عاجز از پرداخت می شوند ممکن است در این باره هم مشمول عفو قرار گیرند.
اشخاصی که صلاحیت درخواست بخشش را دارند:
کسانی که طبق قانون حق درخواست حق اعطای بخشودگی و شرایط عفو را در مورد مجازات محکوم علیه دارند به قرار زیر است:
- رئیس دادگستری مربوط
- رئیس زندان مربوط
- قاضی ناظر زندان مربوط
- دادستان مربوط
- خود محکوم علیه
- پدر و مادر فرزندان و همسر محکوم علیه
جرم هایی که مشمول عفو تخفیف نیستند:
همانطور که پیشتر عنوان شد عفو شامل حق الناس نمی باشد. حتی تخفیف و تقلیل در مجازات شامل مجرمانی که شاکی خصوصی دارند نمی باشد.به طور کلی موارد زیر شامل عفو نمی باشند:
- قاچاقچیان حرفه ای.
- موارد حق الناس.
- سرقت مسلحانه.
- تجاوز و زنای به عنف.
- جاسوسی، محاربه، قاجاق سلاح، اختلاس، ارتشاء، و آدم ربایی.
- محکومان به حد شرعی مثل اعدام، رجم برای زنای محصنه و لواط اگر جرم آنان با شهادت شهود. اثبات شده باشد پس اگر اقرار به این جرم ها کرده باشند ممکن است مورد عفو قرار گیرند.
- کسی که به زنا، شرب خمر، لواط، تفخیذ، مساحقه اقرار کند و سپس بعد از اقرار توبه کند از شمول آیین نامه خارج است.
آثار عفو خصوصی
حق اعطای بخشودگی خصوصی آثار مختلفی برای محکومین به همراه دارد که در این بخش به چند مورد آن اشاره می کنیم. حق اعطای بخشودگی خصوصی اجزای مجازات را متوقف می سازد، در نتیجه محکوم علیه از تحمل تمام یا بخشی از مجازات معاف می گردد.
در مواردی مانند محکومیت به مجازات اعدام، اجرای عفو مجازات اصلی را ساقط و مجازات خفیف تری جایگزین آن می نماید، ولی در محکومیت به مجازات حد که پس از توبه تقاضای عفو محکوم علیه از مقام رهبری شده است، با اعطای عفو مجازات حد ساقط می شود بدون آن که جایگزین گردد.
علی الاصول معافیت از تمام یا بخشی از مجازات اصلی تاثیری بر مجازات های تبعی ندارد، مگر آنکه در پیشنهاد و فرمان حق اعطای بخشودگی به این گونه مجازات ها که نوعا تعزیری است، تصریح شده باشد.
اثر عفو خصوصی آنی است، یعنی به محض اعطای آن چنانچه حکم محکومیت به اجرا در نیامده باشد، مانع از اجرای آن می شود و اگر در جریان اجرا باشد، اجرای آن موقوف می ماند.
شرایط عفو در مجازات های حبس
در مورد مجازات در نظر گرفته شده برای سرقت حدی که حبس ابد و درجه سوم است و همچنین سایر حبس هایی که مشمول مجازات تعزیری نیستند هر زمان که محکوم علیه در حین اجرای محکومیت خود توبه کند و با مصلحت نهاد رهبری با بخشش وی از محکومیت عفو خواهد شد. یا اینکه مجازات وی به مجازات های تعزیری تبدیل شود.
شرایط عفو در مجازات حد
عفو در مجازات های جرایم حدود دارای قوانین خاصی است. منظور از حدود تعیین کامل مجازات ها بر اساس شرع اسلام است و دادگاه حق ندارد که نوع و میزان و یا کیفیت مجازات حدود را مورد تغییر قرار بدهد. اما زمانی این عمل شامل مجرمین محکوم به مجازات حدود خواهد شد که قبل از اثبات جرم و یا با اقرار متهم به جرم انجام داده شده توبه کند و خواهان بخشش باشد مجازات شخص تبدیل یا تقلیل خواهد شد. البته مجازات حد به جز قذف و محاربه شامل این موضوع خواهد بود. پس عفو خصوصی در مورد مجازات های دیه و قصاص به شکل دیگه ای خواهد بود.
عفو عمومی
منظور از عفو عمومی سیاستی است که قانونگذار یا مجلس برای جلوگیری از زوال محکومیت و اثرات آن در خصوص محکومان و بزهکاران اتخاذ می شود. دامنه نوع عفو عمومی تمامی مجازات های تعزیر است که طبق ماده ۹۶ قانون مجازات اسلامی تخفیف مجازات و یا بخشیده شدن کامل مجازات بایستی موازین اسلامی باشد.
در حقوق اجتماعی مطابق اصل ۱۱۰ قانون و ماده ۹۶ قانون مجازات اسلامی و ماده ۲۵ قانون مجازات های اسلامی در مورد نوع خصوصی تخفیف مجازات و در مواد ۹۷ و ۹۸ همین قانون در مورد عفو عمومی بحث شده است.
حق اعطای بخشودگی عام یا عمومی عفوی است که توسط مجلس شورای اسلامی به موجب قانون اعمال می شود. عفو عمومی یکی دیگر از دلایل سقوط مجازات است که به موجب قانون مقرر می شود. ماده ۹۷ قانون مجازات اسلامی در خصوص عفو عمومی بیان می کند: « عفو عمومی که به موجب قانون در جرائم موجب تعزیر اعطاء می شود، تعقیب و دادرسی را موقوف می کند.
در صورت صدور حکم محکومیت، اجرای مجازات موقوف و آثار محکومیت نیز زائل می شود.» مطابق ماده مزبور در صورتی که عفو به مجرم داده شود، باعث می گردد که حتی اگر حکم محکومیت وی صادر شده باشد، اجرای مجازات موقوف و آثار محکومیت نیز از بین برود.
حق اعطای بخشودگی عمومی سیاستی است که قوه مقننه به منظور ممانعت از هرگونه اقدام قضایی نسبت به بزهکاران و یا زوال محکومیت آنان و آثار احتمالی آن صورت می گیرد. حق اعطای بخشودگی عمومی مانع از تعقیب بزهکاران می شود و چنانچه تعقیب شروع شده باشد، موقوف می گردد و اگر تعقیب متهم به صدور حکم محکومیت کیفری بیانجامد، موجب زوال محکومیت می شود.
عفو عمومی تنها برای جرائم تعزیری در نظر گرفته می شود. چنانچه افرادی مرتکب جرمی غیر از جرایم تعزیر شده باشند، تحت هیچ عنوان عفو عمومی شامل آن ها نخواهد شد. در صورتی که اشخاصی مشمول عفو عمومی قرار گیرند، محکومیت آن ها ساقط شده و سوابق کیفری نیز برای آن ها در نظر گرفته نمی شود.
با توجه به این که حق اعطای بخشودگی عمومی به موجب قانون اعطا می شود، تعیین قلمرو آن، نوع جرائم و اشخاصی که از آن بهره مند می شوند، به نظر قانونگذار است. حق اعطای بخشودگی عمومی همانند عفو خصوصی شامل تمام یا قسمتی از مجازات محکومین می شود. این نوع عفو شامل متهمان و محکومین می شود و اعطا آن در خصوص قبل و بعد از قطعیت حکم نیز برقرار است.
عفو عمومی پیش از محکومیت قطعی، دعوی عمومی را ساقط می کند. اگر متهم تحت تعقیب قرار نگرفته باشد، تعقیب کیفری پس از آن هیچ گاه صورت نمی گیرد و اگر تعقیب شروع شده و منتهی به صدور حکم نشده باشد، موقوف می شود. هرگاه متهم تعقیب شده باشد و دعوی عمومی به صدور حکم قطعی بیانجامد، با عفو عمومی محکومیت زایل می شود.
دیه از شمول حق اعطای بخشودگی عمومی مستثنی می باشد. دیه را هر چند قانونگذار مجازات مالی شناخته ولی در عین حال دین و حق مالی برای مجنی علیه و اولیا دم می باشد که فقط با گذشت آنان ساقط می شود.
به موجب ماده ۹۸ قانون مجازات اسلامی، حق اعطای بخشودگی همه آثار محکومیت را منتفی می کند، لکن تاثیری در پرداخت دیه و جبران خسارت زیان دیده ندارد.
تفاوت عفو خصوصی و عفو عمومی
عفو خصوصی برخلاف عفو عمومی، جنبه شخصی دارد. به این معنی که به هر یک از محکومان منفردا و مستقلا عفو اعطا می شود.
حق اعطای بخشودگی خصوصی برخلاف عفو عمومی محکومیت کیفری را زایل نمی کند و محکومیت با تمام آثارش در سجل یا سابقه کیفری محکوم علیه باقی می ماند.
شرایط عفو عمومی صرفا در جرایم تعزیری قابل اعمال است اما عفو خصوصی قابلیت اعمال در تمام مجازات ها را دارد مگر مجازات قصاص که حق الناس است و مجازات حدود که دارای شرایط خاص می باشد.
عفو خصوصی تنها در مورد احکام قطعی اعمال می شود اما عفو عمومی شامل احکام قطعی و غیر قطعی می باشد.
عفو عمومی برخلاف عفو خصوصی طبق قانون اعمال می شود. به عبارت دیگر در حق اعطای بخشودگی خصوصی هرگاه شاکی گذشت کند اعمال می شود ولی در حق اعطای بخشودگی عمومی هرگاه قانون تعیین کند و در هر مرحله از رسیدگی باشد، پرونده را موقوف می کند.
عفو خصوصی تنها برای محکومین اعمال می شود اما عفو عمومی علاوه بر محکومین برای متهمین نیز اعطا می گردد.
عفو خصوصی هرگاه شاکی کند اعمال میشود. عفو عمومی طبق قانون است و در هر مرحله از رسیدگی باشد پرونده متوقف میشود.