اگر زن و مردی که رابطه‌شان در چارچوب قواعد اسلامی برقرار نشده است، یعنی بدون جاری شدن خطبه محرمیت و برقراری عقد نکاح چه دائم و چه موقت، صاحب فرزندی شوند؛ این کودک با سایر کودکان متفاوت خواهد بود و از برخی حقوق محروم می‌شود. پس منظور ما کودکان متولد از روابط زنا چه محسنه، چه غیر محسنه و چه زنا با محارم است. ما در این مطلب سعی داریم تا به طور مختصر اساسی‌ترین کودکان متولد از رابطه نامشروع را از منظر قانون‌گذار بررسی نماییم.
نکته: ولادت زنا یکی از موانع بردن ارث می باشد. اگر زن و مردی یک فرزند نامشروع داشته باشند، در زمان فوت آنها به وی ارث نخواهد رسید و ترکه باقی مانده میان سایرین ورثه تقسیم خواهد شد.
هر جامعه‌ای عرف و قواعد خاص خود را دارد. این عرف در جنبه‌های مختلف زندگی اجتماعی و حقوقی افراد نمود پیدا می‌کند. یکی از این جنبه‌ها که به شدت تحت تاثیر عرف قرار می‌گیرد، خانواده و روابط خانوادگی می‌باشد. حقوق خانواده در ایران برگرفته از شرع و دین ماست که در بطن زندگی روزانه مردم نیز دیده می‌شود.
نکته: زنا و رابطه نامشروع مانع از ایجاد و تشکیل نسب شرعی و قانونی می شود و به همین دلیل است که طفل نامشروع از پدر و مادر خود ارث نمی برد.
مطابق دین اسلام و قوانین کشور، برای مشروعیت بخشیدن به یک رابطه میان زن و مرد، نیاز به برقراری علقه زوجیت و جاری شدن صیغه محرمیت است. در غیر این صورت، روابط میان دو جنس نامشروع خواهد بود. البته رابطه نامشروع یک تعریف کلی است و شامل هر نوع ارتباط کلامی و غیره با جنس مخالف می‌شود اما زنا به معنای اخص کلمه صرفا شامل رابطه جنسی با دخول است که حکم سنگین‌تری دارد.
گرفتن شناسنامه برای کودکان متولد از رابطه نامشروع
به دنبال تغییر و تحولات اساسی که در گرفتن شناسنامه ایرانی برای تمام ایرانیان داخل و خارج از کشور در اداره ثبت احوال صورت گرفت، سخنگوی این سازمان تاکید کرد که گرفتن شناسنامه برای کودکان حاصل از روابط نامشروع نیز میسر است.
برای صدور شناسنامه این کودکان، چند فرض مطرح است:
♦ در کل وظیفه پدر است که برای فرزندش شناسنامه بگیرد. در این موارد هم، والد طفل با در نظر داشتن این نکته که با گرفتن شناسنامه و اعطای نام خانوادگی خود به فرزندش، بهم مرتبط می‌شوند، ممکن است برای گرفتن شناسنامه اقدام کند.
♦ اگر مادر اقدام به اخذ شناسنامه کند، با فرض بر این که پدر آنها نامعلوم می‌باشد و رابطه بین مرد ناشناس و مادر این فرزندان بدون نکاح اتفاق افتاده است، نام خانوادگی زن به فرزندش منتقل می‌شود. بنابراین مادر با مراجعه به دادگاه خانواده و تقدیم دادخواست اقدام به دریافت شناسنامه فرزند خود می‌کند. پس از صدور حکم توسط دادستان، این حکم قابل اجرا در اداره ثبت احوال می‌باشد و مادر با ارائه آن می‌تواند برای فرزندش شناسنامه بگیرد.
♦ به جای اسم پدر در شناسنامه یک نام غیرواقعی درج می‌شود تا این فرزندان در آینده دچار مشکل نشوند و به نوعی از جامعه اطراف خود طرد نگردند. در واقع سعی شده است تا هویت این کودکان بخاطر عمل والدینش به خطر نیوفتد.
♦ در فرضی که هیچ یک از والدین طفل برای گرفتن شناسنامه او حاضر نشوند، برای این فرزند مانند کودکان تحت سرپرستی سازمان بهزیستی کشور ، شناسنامه صادر خواهد شد. یعنی با نام فرضی برای پدر و مادر.
♦ برای طرح دعوی اخذ شناسنامه طفل نامشروع، باید شاهدانی وجود داشته باشد که صحبت یکی از والدین مثلا مادر را تایید کند. همچنین برای شناسایی بیشتر، اسناد احراز هویتی هر کدام از والدین که دعوی را مطرح کرده است مانند شناسنامه و کارت ملی نیز ضروری است. دادگاه همچنین گزارش پزشکی قانونی را نیز می‌خواهد.
♦ در شهرهایی مانند تهران و دیگر مراکز استان‌ها خواهان می‌تواند با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، تقاضای خود را ثبت کند. همچنین در دیگر شهرستان‌ها متقاضی با مراجعه به دادگاه عمومی می‌توانند برای ثبت درخواست خود اقدام کنند. هزینه دادرسی در دعاوی اثبات نسب معادل هزینه دادرسی در دعاوی غیر مالی است.
سرنوشت کودکان حاصل از رابطه نامشروع
وضعیت حضانت، ولایت، نسب
در ابتدای امر باید خاطر نشان کنیم که تفاوت میان کودکان عادی و کودکان حاصل از رابطه زنا در نسب آنان است. در مورد فرزندان عادی پدر و مادر که از رابطه مشروع و نکاح متولد شده‌اند، نسب آنها به پدر و جد پدریشان برمی‌گردد. اما کودکانی که نامشروع متولد شده‌اند هیچ نسبی با پدر و مادر خود ندارند. در واقع این کودکان هیچ ریشه و اتصالی به افراد زناکاری که آنان را به دنیا آورده‌اند، نخواهند داشت.
اما مسئله حضانت و ولایت با نسب این کودکان فرق دارد. ولایت یک مسئله اجباری است و یک حقی که به گردن پدر و جد پدری فرزند است. این حق قابل اسقاط نیست و نمی‌توان آن را به دیگری منتقل کرد. پس چه کودک مشروع پدرش باشد چه نامشروع، پدر و جد پدری بر او ولایت دارند.
آن گاه که فرزندی از رابطه نامشروع میان زن و مردی حاصل می شود، ممکن است بر سر حضانت طفل به دنیا آمده اختلاف ایجاد شود. از لحاظ حضانت میان طفل نامشروع و طفل عادی تفاوتی وجود ندارد و پدر و مادر موظف به نگهداری و مراقبت از آن ها هستند. با وجود آن که طفل نامشروع نسب قانونی و شرعی به پدر و مادر طبیعی خود ندارد ولی در هر صورت والدین باعث به دنیا آمدن او شده‌اند و به همین خاطر موظف به نگهداری از او هستند.
ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی: نگاهداری اطفال هم حق و هم تکلیف ابوین است.
تفاوتی ندارد که فرزند مشروع باشد یا نامشروع، در هر حال والدین این حق و تکلیف را دارند که از او مواظبت کنند و اگر بر اثر عدم مواظبت و کوتاهی آن ها در نگهداری از کودک زیانی به کسی وارد شود، مسئول جبران نمودن آن خسارت هستند.
اما در صورتی که در خصوص حضانت فرزند نامشروع اختلافی میان پدر و مادر وجود داشته باشد، مانند فرزند مشروع، تا سن ۷ سالگی حضانت با مادر است و بعد از آن با توجه به صلاح کودک، سرپرست تعیین می شود و اگر پدر صلاحیت برای حضانت را نداشت، مادر سرپرستی را ادامه می دهد. البته لازم به ذکر است که در تمام این مدت هزینه نگهداری از کودک، با پدر او است.
ماده ۱۱۷۲ قانون مدنی: هیچ یک از ابوین حق ندارند در مدتی که حضانت طفل به عهده آنها است از نگاهداری او امتناع کند در صورت امتناع یکی از ابوین حاکم باید به تقاضای دیگری یا به تقاضای قیم یا یکی از اقرباء و یا به تقاضای مدعی‌العموم نگاهداری طفل را به هر یک از ابوین که حضانت به عهده اوست الزام کند و در صورتی که الزام ممکن یا موثر نباشد حضانت را به خرج پدر و هرگاه پدر فوت شده باشد به خرج مادر تامین کند.
حضانت این کودکان، جنبه جبران خسارت دارد. یعنی پدر و مادر زناکار باید حضانت طفل خود را بر عهده بگیرند و از او نگهداری کنند تا او به سن قانونی رشد برسد. آنها با بهانه نبود نکاح نمی‌توانند فرزندشان را رها کنند و حالا که او را از بسیاری از حقوق بچه‌های عادی محروم کرده‌اند، حداقل‌ترین کاری که می‌توانند در حق فرزندشان بکنند، حضانت و نگهداری مناسب از او می‌باشد.
حضانت کودکان متولد رابطه نامشروع مطابق قانون، چه پسر باشند و چه دختر، تا پایان سن ۷ سالگی با مادرشان است. بعد از اینکه کودک به هفت سالگی رسید، دادگاه خانواده با بررسی اوضاع و احوال هر کدام از والدین و ظرایط طفل برای حضانت بعدی او تصمیم می‌گیرد که بودن در کنار چه کسی برای او بهتر است.
مساله ارث کودکان متولد رابطه نامشروع
از آن جایی که حق ارث بردن و ارث گذاشتن، به نسب شرعی برمی‌گردد؛ فرزندان حاصل از رابطه نامشروع از پدر و مادر خود ارثی نمی‌برند. همانطور که پدر و مادر این طفل از او ارث نخواهند برد. برای همین هم ارثیه و ماترک این افراد بین سایر وراث با تقدم قوانین ارث، تقسیم خواهد شد.
اما در صورتی که والدین او بعد از برقراری رابطه نامشروع و بچه‌دار شدن، ازدواج کنند و نکاح شرعی بین آنان برقرار شود، این خانواده قانونی می‌شود و فرزند آنان هم به مثابه فرزند قانونی ارث خواهد برد.
به جز مورد فوق مطابق ماده ۸۸۴ قانون مدنی، در دو حالت دیگر هم ممکن است فرزند نامشروع مانند فرزند شرعی مستوجب دریافت ارث شود:
اول آن که یکی از دو طرف زنا، نسبت به رابطه نامشروعی که برقرار کرده‌اند شک وشبهه‌ای داشته باشند یا اشتباهی تصور کنند این رابطه حرام نبوده است. در این صورت ولد زنا تبدیل به ولد به شبهه می‌شود و از جانب آن کسی که شبهه داشته، فرزند قانونی به شمار می‌رود و تمامی حق و حقوق یک فرزند عادی را خواهد داشت.
دوم در صورتی است که هر دو طرف رابطه نامشروع، یعنی زن و مرد زناکار هر دو نسبت به رابطه شبهه داشته یا اشتباهیی تصور کرده‌اند که این رابطه مشروع است. این تصور اشتباه باعث می‌شود تا فرزند ولد به شبهه از جانب پدر و مادر خودش باشد و از هر دو طرف ارث ببرد و ارث بدهد.
چگونگی نحوه تعیین میزان نفقه کودکان متولد از رابطه نامشروع
میزان نفقه با توجه به شرایط اجتماعی که کودک دارد و همچنین نیازهایی که دارد تعیین می شود. کارشناس دادگستری این وظیفه را دارد که شرایط زندگی طفل را مورد بررسی قرار دهد و باتوجه با بررسی‌ها و تحقیقات خود میزان نفقه طفل نامشروع را مشخص کند.
ماده ۱۹۹۹ قانون مدنی، پرداخت نفقه فرزندان را بر عهده پدر گذاشته است. در واقع، نفقه از جمله نتایج ولایت است. چون پدر و جد پدری ولایت بر فرزند دارند و اختیار زندگی طفل صغیر با آنان است پس نفقه را هم آنان باید بپردازند. برای کودکان حاصل از رابطه نامشروع هم پرداخت نفقه واجب است چون آنها با به دنیا آوردن این کودک به صورت نامشروع زندگی را برای او سخت کرده‌اند پس حداقل باید هزینه‌های این زندگی را برآورده کنند.
در صورت معلوم بودن پدر طفل نامشروع، گرفتن شناسنامه و پرداخت نفقه با اوست. اگر او از پس این هزینه برنیاید، پرداخت نفقه با جد پدریش خواهد بود. اگر هیچکدام از آنان مشخص نباشند یا توانایی پرداخت نداشته باشند، اخذ شناسنامه و پرداخت نفقه با مادر است.
تعیین میزان نفقه از سوی دادگاه و با نظر کارشناس مخصوص صورت می‌گیرد. در تعیین این مقدار، هزینه‌های عام بزرگ کردن یک کودک به صورت متوسط و با توجه به عرف مشخص می‌شود.
به عنوان نکته پایانی باید خاطر نشان کنیم، فرزندان حاصل از رابطه نامشروع فقط در حقوق و تکالیف نسبت به پدر و مادر خود با فرزندان قانونی متفاوتند اما در دیگر جنبه‌های زندگی انسانی، مانند امور مالی، نکاح و طلاق و دیگر مسائل مانند افراد عادی صاحب حق و تکلیف هستند.