برائت به معنای پاک شدن از عیب و تهمت و تبرئه شدن است. در حقوق نیز یعنی باید بنا را بر بی گناهی افراد گذاشت. اصل بر برائت است در قانون اساسی در اصل ۳۷ بیان شده که اشعار می دارد: “اصل، برائت است و هیچ کس از نظر قانون مجرم محسوب نمی شود مگر اینکه جرم او در دادگاه صالح ثابت گردد. ” بنابراین اصل برائت آن است که تا زمانی که جرمی در دادگاه ثابت نشده است، نمی توان فردی را مجرم دانست و مجازاتش کرد.
اصل برائت به معنای بی گناه بودن افراد و گناه کار بودن آن ها در صورت اثبات در دادگاه می باشد، یعنی افراد تا زمانی که در دادگاه ثابت نشود که گناهکار هستند، گناهکار به حساب نمی آیند.
تعریف اصل برائت
روند رسیدگی در دادگاه ها به ویژه در خصوص برخی موضوعات حقوقی و یا جرایم بسیار زمان بر است به همین علت برخی افراد هنگامی که در مقام اتهام به جرمی قرار گرفته و پرونده آنها در روند رسیدگی و دادگاه قرار می گیرد، همواره نگران این هستند که در این مرحله برچسب مجرم به آنها خورده، آبروی آنها در خطر افتد و یا اینکه چون در مقام اتهام هستند، این امر در سوء پیشینه آنها مندرج و منعکس گردد.
از طرفی شان و کرامت انسانی بسیار بالا است و اگر قرار باشد صرف متهم شدن به جرمی و تا قبل از اثبات آن جرم، فرد را مجرم دانست و وی را از حقوق انسانی محروم نمود و در روابط انسانی او را طرد کرد این امر خلاف عدالت است. به همین جهت و از آنجا که هر فرد انسانی جایگاه والا و ویژه ای دارد و صرف در مقام اتهام بودن نباید منجر به بی عدالتی در حق افراد گردد، در فقه و در قانون توجه ویژه ای به برائت و بی گناهی افراد قبل از اثبات جرم شده است.
برائت که به آن فرض بی گناهی هم گفته می شود یکی از اساسی ترین اصول بشر است که همواره به آن تاکید شده است. این اصل مهم علاوه بر قوانین داخلی در کنوانسیون های بین المللی نیز بیان شده است.
ماده ۱۱ اعلامیه جهانی حقوق بشر بیان میدارد:
هرکس متهم به ارتکاب جرمی باشد، تا وقتی تقصیر او طی محاکمه علنی که در آن هرگونه تضمین ضروری برای دفاع تأمین شده باشد قانوناً به ثبوت نرسد، بی گناه محسوب می شود. همچنین هیچکس به علت ارتکاب عملی یا خودداری از عملی محکوم نخواهد شد مگر وقتی که آن کار به موجب قوانین ملی یا بین‌المللی در هنگام ارتکاب، جرم محسوب باشد. نیز هیچکس به مجازاتی بیش از مجازات مقرر در هنگام ارتکاب جرم محکوم نخواهد شد. هر شخصی که متهم به ارتکاب یک جرم کیفری میشود حق دارد که بی‌گناه فرض شود مگر اینکه تقصیرش، مطابق قانون در یک دادگاه علنی که در آن تمامی تضمینات لازم برای دفاع پیش‌بینی‌شده باشد، ثابت شود.
هیچ فردی را نمی توان قبل از اثبات جرم و صرف اتهام یک جرم، مجرم دانست و وی را از حقوقش محروم نمود و شان و منزلت او و آبرویش را در معرض خطر قرار داد و از همین روست که اصل برائت در قوانین داخلی و خارجی مورد تاکید است.
همه ما اصطلاح ” اصل بر برائت است “را شنیده ایم. در خصوص اینکه اصل بر برائت است یعنی چه باید گفت: اصل بر برائت است یعنی اینکه طبق قانون، اصل بر بی گناهی افراد است مگر اینکه گناه کار بودن آنها با ادله اثبات کافی نزد قاضی دادگاه ثابت شود و قاضی دادگاه حکم محکومیت وی را صادر نماید. بنابراین اگر کسی جرمی را به دیگری نسبت دهد، اثبات ادعا بر عهده مدعی است و تا جرم با ادله اثبات کافی، اثبات نشده است فرد از هر نظر بی گناه است و می تواند از تمامی حقوقش برخوردار باشد. بنابراین تعریف اصل بر برائت آن است که تا زمانی که جرمی در دادگاه ثابت نشده است، نمی توان فردی را مجرم دانست و او را مجازات کرد.
اصل برائت در قانون اساسی
برائت در مقررات قانونی مختلف ذکر شده است. قانون گذار با تکرار این اصل در قانون اساسی، قانون آیین دادرسی کیفری و قانون آیین دادرسی مدنی سعی در تاکید بر این اصل مهم دارد.
اصل برائت در قانون اساسی عبارت است از: “اصل برائت است، بنابراین اگر کسی مدعی حق یا دینی بر دیگری باشد باید آن را اثبات کند، در غیر این صورت با سوگند خوانده حکم به برائت صادر خواهد شد.”
اصل بر برائت در قانون اساسی به عنوان قانون مادر آمده است که نشانگر تاکید و اهمیت این اصل است که در ادامه مواد قانونی این اصل را در قوانین مختلف بیان می داریم:
در ماده ۳۲ قانونگذار و اصل برائت در قانون آیین دادرسی کیفری، مواردی که قاضی تحقیق حق دارد دستور بازداشت موقت را صادر کند را احصا کرده و بنابراین قاضی تحقیق نمی تواند خارج از این موارد اقدام به بازداشت متهم نماید. قانونگذار این موارد را در ۳ بند بیان کرده است. این موارد عبارتند از:
- جرایم مربوط به اعدام، رجم، صلب و قطع عضو
- جرایم عمدی با مجازات سه سال حبس
- جرایم فصل اول کتاب ۵ قانون مجازات
اصل بر برائت در قانون اساسی در اصل ۳۷ قانون اساسی بیان شده است که اشعار می دارد:
” اصل، برائت است و هیچ کس از نظر قانون مجرم محسوب نمی شود، مگر اینکه جرم او در دادگاه صالح ثابت گردد. “
اصل برائت در قانون آئین دادرسی مدنی در ماده ۱۹۷ این قانون آمده که اشعار میدارد:
“اصل برائت است، بنابراین اگر کسی مدعی حق یا دینی بر دیگری باشد باید آن را اثبات کند، در غیر این صورت با سوگند خوانده حکم به برائت صادر خواهد شد.”
اصل برائت در قانون آئین دادرسی کیفری در ماده ۴ این قانون آمده که اشعار می دارد:
“اصل، برائت است. هرگونه اقدام محدود کننده، سالب آزادی و ورود به حریم خصوصی اشخاص جز به حکم قانون و با رعایت مقررات و تحت نظارت مقام قضائی مجاز نیست و در هر صورت این اقدامات نباید به گونه ای اعمال شود که به کرامت و حیثیت اشخاص آسیب وارد کند.”
اصل برائت در قانون حقوق شهروندی در بند دو ماده واحده این قانون آمده که اشعار می دارد:
” محکومیت‌ها باید برطبق ترتیبات قانونی و منحصر به مباشر، شریک و معاون‌جرم باشد و تا جرم در دادگاه صالح اثبات نشود و رأی مستدل و مستند به مواد قانونی و یا منابع فقهی معتبر (درصورت نبودن قانون) قطعی نگردیده اصل بر برائت متهم بوده و‌هرکس حق دارد در پناه قانون از امنیت لازم برخوردار باشد.”
انواع برائت در قانون
در قانون و در فقه ما دو نوع برائت داریم که عبارتند از:
برائت عقلی
برائت عقلی، عبارت است از اینکه به حکم عقل؛ مکلّف در مقام عمل هیچ وظیفه‌ای در قبال انجام تکلیف مشکوک، بعد از تحقیق و دست نیافتن به دلیل، ندارد و این برائت بر اساس قاعده عقلی قبح عقاب بلا بیان می‌باشد؛ زیرا به حکم عقل کیفر کردن کسی که بیان و دلیلی به وی در مورد تکلیفی نرسیده باشد، زشت و ناپسند است، پس مکلف مؤاخذه و عقاب نمی‌شود.
برائت شرعی
برائت شرعی؛ یعنی در هر مورد مشکوکی که مکلف اصل حکم واقعی را نداند، شارع مقدّس با قرار دادن حکم ظاهری، تکلیف را از دوش مکلف بر میدارد. دانشمندان اصول فقه، برای اثبات برائت شرعی به روایاتی تمسک نموده‌اند.
اصل برائت در حقوق جزا عبارت است از: افراد از هر گونه اشتغال ذمه اعم از کیفری و مدنی بری میباشند یعنی افراد جامعه در کلیه امور اجتماعی خود در برخورد با افراد دیگر از مأموران دولتی یا غیر دولتی و حتی افراد عادی برای تلقی می‌شوند و هیچ کس نمی‌تواند متعرض آنان شود.
حکم برائت چیست؟
حکم برائت زمانی صادر میشود که مدارک و ادله ارائه شده مبنی بر مجرم بودن متهم کافی نباشد. در این حالت امکان اعتراض به حکم برائت برای شاکی در نظر گرفته شده است. از جمله آثار اصل برائت این مورد می باشد که زمانی که حکم برائت متهم از دادگاه صادر می شود حتی قبل از اینکه حکم قطعی شود باید متهم فوری آزاد شود.
تفاوت قرار منع تعقیب با حکم برائت
گاهی ممکن است یک فردی جرمی را مرتکب نشده باشد در این صورت فرد مجرم به حساب می آید اما در برخی موارد امکان این هست که جرم یک فرد در دادگاه ثابت نشده و وی بی گناه باشد، در این صورت حکم برائت به وی صادر خواهد شد.
تفاوت قرار منع تعقیب با حکم برائت را میتوان این مورد بیان نمود که فرد در حین ارتکاب به یک جرم مجروح شود، در این مورد پس از گرفتن تاییدیه از دادگاه به فرد حکم قرار منع تعقیب صادر می گردد.
تفاوت قرار منع تعقیب با حکم برائت این است که در حکم برائت فرد از جرم محکوم شده سلب میشود و دیگر گناهکار به حساب نمی آید، اما در قرار منع تعقیب فرد در حین ارتکاب جرم مجروح شده و از دادگاه قرار منع تعقیب میگیرد.