اخلاق مشاور، نقشی اساسی در مشاوره دارد. رعایت مسائل و اصول اخلاقی در مشاوره و روان درمانی بسیار مهم است. تصمیم گیری اخلاقی فرایندی تکاملی است که ایجاب می کند همواره خودسنج و صادق باشید. در ادامه به برخی از اصول اخلاقی در مشاوره اشاره خواهیم کرد:
اصول اخلاقی در مشاوره
خودمختاری مراجع:
این اصل بدین معناست که مراجع در انتخاب، ادامه و پایان بخشیدن به جریان مشاوره کاملا آزاد است و هیچ فرد حقیقی یا حقوقی نباید او را نسبت به دریافت خدمات مشاوره مجبور کند. هرچند در فرهنگ ما رایج است که معمولا والدین مراجع یا همسر وی برای دریافت خدمات مشاوره اقدام می کند و معمولا با مراجعانی روبرو هستیم که در ابتدای مشاوره یا درمان از مقاومت نسبی برخوردارند.
اصل خودمختاری بدین معناست که صرفنظر از هرگونه شرایطی که مراجع درگیر آن است هیچ فردی نباید وی را در ارتباط با تغییر در شرایط اضطرار قرار دهد. مراجع بایستی فرصت تفکر و تصمیم گیری را برای خود خلق کند و ما روان شناسان و مشاوران مهم تر از نقش حرفه ای دارای نقش انسانی و یاورانه هستیم و می توانیم با ثبات در رفتارهای مثبت خودمان در موقعیت های مختلف زندگی مبلغ خوبی برای گرایش افراد به استفاده از خدمات حرفه ای باشیم.
سودمندی:
این اصل از اصول اخلاق حرفه ای بدین معناست که تمام فعالیت ها و خدمات مشاوره ای بایستی در جهت خیر و صلاح مراجع باشد و هرگز نبایستی نسبت به آنچه که در جهت رشد و شکوفایی مراجع است کوتاهی کرد. اصولا مشاوران نیاز دارند که به تمام رفتارهای خودشان نظارت داشته باشند تا از تاثیری که بر مراجع خود می گذارند آگاه باشند. از این جهت ارزش های مراجع، باورهای او نسبت به موضوعات اساسی زندگی و تصمیمی که در نهایت اتخاذ می کند به ارزش ها و باورها و تصمیم های مشاور ارجحیت دارد. وظیفه ما این نیست که بطور بیمارگونه مراجع را وادار به پذیرش پیشنهادات، توصیه ها یا تکالیف خودمان کنیم بلکه وظیفه ما معرفی مناسب ترین نقشه راهبردی است و اینکه وی را ترغیب به انجام دادن و قرار گرفتن در مسیر جدیدی کنیم که برایش تضمین کننده سلامتی و شکوفایی است.
رازداری:
در مشاوره بایستی مراجع را نسبت به محرمانه بودن آنچه بین طرفین رد و بدل می شود آگاه کرد. این وظیفه مشاور است که به صراحت درباره رازداری صحبت کند زیرا بیان رازداری گام مهمی در اعتماد سازی و پایه ریزی ارتباط مشاوره ای و از مهمترین اصول اخلاقی در مشاوره است. از این جهت کافی نیست که مراجع می داند نزد چه کسی مراجعه کرده است و معمولا در جامعه این باور عمومی وجود دارد که پزشک یا درمانگر، امین مردم است. بسیاری از مراجعان نیاز به شنیدن درباره محرمانه ماندن اطلاعات شخصی خود دارند و این موضوع باعث برداشتن گام های جدی در مشاوره از سوی آنان می شود. با این وجود چالش برانگیز ترین مساله در بحث رازداری «نسبی بودن» آن است. یعنی نمی توان به مراجعی که هنوز از مسائل خود صحبت نکرده است تضمین داد که تمام مطالبش نزد ما باقی خواهد ماند. زیرا به هیچ وجه قابل پیش بینی نیست که مراجع چه اطلاعاتی ارائه خواهد کرد.
صلاحیت حرفه ای:
یکی از اصول اخلاق حرفه ای بحث صلاحیت حرفه ای مشاور است. در این ارتباط متخصصان حرفه های یاورانه تاکید می کنند که احراز صلاحیت بایستی از سوی سازمان نظام روان شناسی و مشاوره هر کشور باشد و فرد باید درجات علمی، عملی و اخلاقی مشخصی را احراز کند. حداقل درجه علمی مورد نیاز برای ارائه خدمات مشاوره ای، کارشناسی ارشد است و بدیهی است که فرد زمانی می تواند اقدام به انجام موفقیت آمیز جریان مشاوره کند که دوره های تمرین و کارورزی را به خوبی سپری کرده باشد. به لحاظ اخلاقی هم سازمان های مربوطه تنها نظام نامه اخلاقی را به فرد گوشزد می کنند که تخطی از آن باعث محرومیت از ارائه خدمات مشاوره ای می شود. در کنار آن نظارت نه چندان قوی بر کار روان شناسان و مشاوران وجود دارد.
خودارتقایی:
منظور از خودارتقایی در مشاوره و روان درمانی این است که متخصص بایستی در ابعاد مختلف اقدام به رشد ویژگی هایی مشخص کند. این ابعاد مختلف عبارتنداز: رشد علمی و شخصیتی. رشد علمی در گرو مطالعه منظم و همیشگی، شرکت در کارگاه های مرتبط با زمینه شغلی، تبادل اطلاعات با همکاران و ادامه روند یادگیری متون روان شناسی و مشاوره است. رشد شخصیتی نیازمند نظارت دائمی بر خود در زمینه های متعدد است که مهم ترین آن مدیریت روابط محسوب می شود.
موضوع نهایی در خودارتقایی ممنوعیت ادعاهای بی اساس درباره توانایی های فردی است. مواردی چون تبلیغات گزاف درباره بنیانگذاری تکنولوژی شکوفایی یا همزمان درمانگر حیطه های متعددی چون اعتیاد و ازدواج و اختلالات رفتاری کودکان و بودن جز گمراهی مراجعان و خسارت های ناشی از آن چیزی در بر نخواهد داشت.
ممنوعیت روابط دو یا چند گانه:
منظور از روابط دو یا چند گانه این است که مشاور حین جریان مشاوره بطور موازی درگیر ارتباط دیگری با مراجع شود. این ارتباط می تواند توافق در شراکت مالی، ارتباط دوستی، ارتباط آموزشی و… باشد. از آنجا که ارتباط بین مشاور و مراجع از ابتدا ارتباطی نابرابر و قدرت در دست مشاور است، ممکن است که وی از جایگاه خود سوء استفاده کند و با رفتارهای جدیدی که از خود بروز می دهد زمینه انحراف در جریان مشاوره را ایجاد کند. از این جهت بمنظور پیشگیری از بروز هر گونه آسیب روانی به مراجع و جلوگیری از به انحراف کشیده شدن ارتباط مشاوره ای، داشتن رابطه دو یا چند گانه مردود و ممنوع است.
در ارتباط با رد روابط دو یا چند گانه توافق کلی بین متخصصان وجود ندارد و تنها زمینه ای که همگی بر ممنوعیت آن اذعان دارند داشتن ارتباط جنسی با مراجع است. بدیهی است که مشاور باید طبق قوانین اصول اخلاقی در مشاوره و اصول حرفه ای سازمان روانشناسی و مشاوره کشور خود که مطابق فرهنگ جامعه تدوین می شود عمل کند و هرگونه تخطی از آن با محدودیت یا لغو پروانه کار همراه است.
ارجاع:
یکی دیگر از اصول اخلاقی در مشاوره، معرفی کردن مراجع نزد متخصص دیگر بمنظور حل و فصل مشکلاتی است که برای آن مراجعه کرده است. ارجاع از جمله مسائلی است که متاسفانه کمتر از سوی مشاوران و درمانگران اتفاق می افتد و مهم ترین علت آن موضوع «تداخل نیاز» است که در انتها بدان اشاره می شود. مصادیق ارجاع عبارتند از: ترجیح مراجع به تغییر مشاور به لحاظ سن، جنسیت، میزان تحصیلات و درجه مذهبی بودن، عدم هماهنگی در زمان (که مراجع باید با زمان حضور مشاور هماهنگ شود)، ماهیت متفاوت مشکل، بروز وابستگی شدید بین مشاور و مراجع، عدم توافق بر سر برخی تصمیم ها و یا تفاوت ارزشی و بروز شرایط ویژه (مانند بیماری یا مهاجرت).
مسئولیت پذیری:
به لحاظ اخلاقی مسئولیت جریان مشاوره با فرد روان شناس یا مشاور است. مواردی اعم از زمان ملاقات، مکان ملاقات، تعداد جلسات، وظایف طرفین و تعیین اهداف مشاوره همگی بایستی به روشنی برای مراجع توضیح داده شود. همانطور که پیشتر اشاره شد مشاور باید صادقانه تلاش کند که تنها در جهت خیر و صلاح مراجع حرکت کند و هیچ چیزی او را از ارائه خدمات ارزشمند و موثر باز ندارد.
در این ارتباط بایستی بین مسئولیت اخلاقی جریان مشاوره و مسئولیت عملی آن تفاوت قائل شد. مسئولیت عملی متمرکز بر موضوع نتیجه گیری از شرکت در جریان مشاوره است که یا بر پیشگیری از طریق توانمند سازی مراجع و یا درمان از طریق ارائه راه حل ها و تقویت مهارتهایی مشخص متمرکز است. در این زمینه تمام مسئولیت مشاوره با فرد متخصص نیست و بایستی مراجع را آگاه ساخت که مهم ترین اصل مشاوره «تلاش هایی است که مراجع باید برای بهبودی اش انجام دهد». به نظر می رسد یکی از خطاهای بزرگ برخی از مشاوران این باشد که مراجعان را افرادی وابسته و کودک صفت پرورش می دهند.
عدم پذیرش هدیه:
عدم پذیرش هدیه نیز یکی از اصول اخلاق حرفه ای است که رعایت آن موجب پیشگیری از بروز مسائل حاشیه ای در مشاوره می شود. از آنجا که برای متخصصان حرفه های یاورانه دستمزد مشخصی از سوی سازمان نظام روان شناسی و مشاوره تعیین شده است همه ملزم به رعایت آن هستند و هرگونه انتظار دیگری از مراجعان ممنوع است و باید تا جایی که امکان دارد از پذیرش آن صرفنظر کرد.
پیگیری:
یکی از اصول اخلاقی در مشاوره که کمتر مورد توجه متخصصان حرفه های یاورانه واقع شده است موضوع پیگیری میزان اثربخشی جریان مشاوره و روان درمانی است. ضروری است که مشاور بعد از گذشت مدتی معین از آخرین جلسه مشاوره فردی یا گروهی نسبت به پیگیری مسائل مراجعان اقدام کند. این اصول اخلاقی در مشاوره با ۲هدف عمده صورت می پذیرد: نخست اینکه تجربه جدید مراجع در قالب جلسات متعدد مشاوره به چه میزان باعث افزایش کارآمدی او شده است؟ به بیان دیگر میزان اثربخشی نظریه، اصول و فنون مورد استفاده مشاور در ارتباط با موقعیت مراجع چقدر بوده است و آیا به تغییرات ملموس و قابل ملاحظه ای منجر شده است یا خیر؟ و دوم اینکه مراجع با بازگشت به زندگی واقعی خود به چه میزان توانسته است با موضوع فقدان ارتباط مشاوره ای سازگار شود و کنار بیاید؟. از این جهت پیگیری مشاور دو خاصیت اصلی در پی خواهد داشت که عبارتند از: تداوم جریان نظارت بر خود همراه با تداوم جریان مراقبت از مراجع.