به آن قسم از دعاوی که مربوط به کانون خانواده باشد دعاوی خانوادگی می گویند. زمانی که زن و مرد به عقد یکدیگر در می آیند کانون خانواده تشکیل می شود که نقش همسر و بعد ها نقش مادر و پدر به این کانون اضافه می شود.
هر کدام از این نقش ها نیز مطابق قانون دارای وظایفی هستند. چنانچه این اشخاص در خانواده وظیفه خود را به خوبی انجام ندهند به نوعی مجرم شناخته می شوند و از‌چهار چوب قوانین خانواده تخطی کرده است و بعدا وارد دعاوی به نام دعاوی های خانواده می شوند.
انواع دعاوی خانوادگی در دادگاه خانواده
دعاوی خانوادگی در صلاحیت دادگاه خانواده به شرح زیر می باشند:
- انحلال نکاح و عقد ازدواج
- مطالبه و اجرای مهریه
- شروط ضمن عقد نکاح و ازدواج
- اجازه ازدواج مجدد برای مرد
- حضانت و ملاقات فرزندان مشترک
- سلب و لغو حضانت
- نفقه و هزینه های زندگی زوجه
- مطالبه نفقه اقارب و نزدیکان
- الزام به تمکین زوجه و اثبات نشوز
- نامزدی و خسارت ناشی از برهم زدن آن
- مطالبه و استرداد جهیزیه
- تهیه مسکن مستقل
- اثبات واقعه نکاح
- اجرت المثل ایام زوجیت
- دادخواست ممنوع الخروج کردن فرزند
- رفع ممنوع الخروجی
- امور راجع به غائب مفقود الاثر(موت فرضی)
- نصب و عزل قیم
- عزل ولی قهری
- اثبات و نفی نسب
- سرپرستی اطفال بی سرپرست
- اهدای جنین
- تغییر جنسیت
مجموعه ای از قوانینی که بر موضوعات فوق الذکر نظارت داشته باشد قوانین حمایت از خانواده می گویند. هر کدام از این اختلافات و دعاوی خانوادگی قوانین خاص خود را داراست.
رسیدگی به این دعاوی خانوادگی در صلاحیت دادگاهی به نام دادگاه خانواده است که جدا از آن مراجع دیگری نیز صلاحیت رسیدگی به این نوع از دعاوی را دارند که شورای خل اختلاف این مرجع صالح است.
مراجع صالح در رسیدگی به دعاوی خانوادگی
علت اینکه شورای حل اختلاف در کنار دادگاه خانواده صلاحیت رسیدگی به برخی از دعاوی مربوط به خانواده را دارد این است که آمار زیاد دعاوی اقامه شده در حیطه خانواده بسیار زیاد بوده و قانون شورای خل اختلاف را مرجعی صالح برای رسیدگی به برخی از دعاوی من جمله دعاوی خانوادگی قرار داده است تا حجم مراجعه به دادگاه ها کمتر شود و هم اینکه افراد به دور از قوانین پیچیده با یکدیگر سازش نمایند. اما زمانی می توان به شورای حل اختلاف برای حل اختلافات خانوادگی مراجعه کرد که دعوا به طور مستقل در این شورا مطرح شود.
چنانچه دادگاه خانواده در خصوص دعوای مطرح شده رای را صادر کرده باشد دیگر حق اقامه آن در شورای حل اختلاف نخواهد داشت. دعاوی مالی مانند دعاوی خانواده نفقه یا مهریه و جهیزیه تا سقف بیست میلیون تومان را می توان از طریق شورای حل اختلاف رفع و رجوع کرد و با طرف دعوا به سازش رسید. اما مبالغ بالاتر و عدم سازش در شورای حل اختلاف نیز به دادگاه خانواده ارجاع داده خواهد شد. در این شورا دو طرف دعوا را ملزم به سازش می نمایند و در صورت عدم سازش دعوا به مراتب بالاتر ارسال داده خواهد شد. مطابق قانون صاحب دعوا بایستی در دادگاه محل اقامت خود اقامه دعوا نماید و چنانچه دعوا به مال و یا ملک غیر منقول باشد باید دعوا در محل وقوع ملک اقامه شود.
اگر خواهان دعوا زوجه باشد باید دعوا در محل اقامت زوج اقامه شود. چنانچه زوجه و زوج هر دو خارج از کشور زندگی کنند و دعوای آنان بر سر مهریه و یا نفقه یا فسخ نکاح و اخذ طلاق باشد می توانند در دادگاه تهران دعوا را مطرح نمایند. همچنین دادگاه شهری که زوجین در آن عقد نکاح انجام داده اند برای اقامه دعوا صالح می باشد. مثلا زوجین ساکن شهر تبریز هستند اما نکاح آنان در تهران بوده است پس با این وجود امکان طرح دعوا در شهر تهران وجود دارد مگر اینکه طرفین دعوا دادگاهی دیگر را برای اقامه دعوای خود در نظر داشته و توافق نمایند. در کل دادگاه محل اقامت خوانده بیشتر مد نظر قانون گذار بوده است. در دعاوی اموال غیر منقول نیز شرط وقوع ملک در آن محل است.
نکته: در شهرستان ها، دادگاه خانواده به عنوان مرجع قضایی مستقل وجود ندارد و رسیدگی به دعاوی مرتبط به خانواده در صلاحیت دادگاه های عمومی می باشد. پس افراد ساکن در شهرستان ها برای اقامه هر نوع دعاوی خانوادگی لازم است که، به دادگاه عمومی شهر خود مراجعه نمایند.