فرزندخواندگی از جمله سنت‌های پسندیده در جهان و ایران است که در فقه هم به آن تاکید شده است. فرزند خواندگی و سرپرستی کودکان بی سرپرست در حقوق ایران یعنی دست فرزندی را گرفتن و برایش یک سقف و سرپناهی ساختن و او را از دنیای ظالمانه بیرون رهانیدن. هر چند پذیرفتن چنین مسئولیتی آسان نیست اما در مقابل کار بزرگی برای نجات کودکانی است که می‌توانند زندگی بهتری داشته باشند و از بد روزگار یا سرپرست‌های بدی داشته‌اند یا بی‌سرپرست هستند.
سرپرستی کودکان بی سرپرست و فرزند خواندگی در حقوق ایران عبارت است از اعطای سرپرستی کودکان بدون سرپرست شناخته شده تحت سرپرستی سازمان بهزیستی به خانواده های متقاضی که واجد شرایط قانون جاری حمایت از کودکان بی سرپرست باشند .
شرط ثبت درخواست سرپرستی کودکان بی سرپرست، تابعیت ایران است و افراد مقیم ایران به صورت مستقیم، درخواست خود را به بهزیستی ارائه خواهند نمود. ایرانیان مقیم خارج از کشور نیز درخواست فرزند پذیری را به سفارت ایران در کشور محل زندگی خود تقدیم می نمایند. وزارت امور خارجه، مکلف به همکاری در این زمینه با سازمان بهزیستی میباشد.
حساسیت‌های روانی و عاطفی پیرامون مسئله فرزندخواندگی باعث شده است تا قانون‌گذار سختگیری‌هایی را اعمال کند و از ورود آسیب به کودک و سرپرستان جلوگیری کند. در واقع، گرفتن یک کودک به سرپرستی، پایان خوش قصه نیست. چون حکم سرپرستی کودکان یک حکم دائمی نیست بنا به اوضاع و احوال پیرامون ماجرا از جانب دادگاه قابل فسخ است؛ بسیاری از زوجین بعد از انتخاب یک کودک و امیدوار کردنش، به هزار و یک دلیل او را به به بهزیستی باز می گردانند و این طرد شدن برای آن بچه حتی از بار اولی که رها شده است هم سنگین‌تر تمام می‌شود. برای همین هم ابتدا سرپرستان باید درست و حساب شده فکر کنند که آمادگی پذیرفتن مسئولیت یک بچه را که از خون خودشان نیست دارند و بعد آن کودک را امیدوار کنند.
ویژگی‌های فرزند خواندگی در حقوق ایران
کودکی که قرار است به فرزندخواندگی گرفته شود، ممکن است از ابتدا نسبش مشخص نباشد و والدینش او را از ابتدا ترک کرده باشند و او نزد بهزیستی نگهداری شود. همچنین ممکن است نسبش مشخص باشد و یا یتیم باشد و کسی در اطراف و اقوام سرپرستی و نگهداری آنان را به عهده نگیرد و یا بدسرپرست باشد و والدین جنایتکار و زندانی داشته باشد، در نتیجه بهزیستی مراقبت از آنان را بر عهده گرفته باشد.
مطابق آمار درخواست برای نوزادان همیشه بیشتر است. خانواده‌ها سعی می‌کنند به اشتباه، به کودک و اطرافیان بقبولانند که این فرزند خود آن‌هاست و از ابتدا پیش آنها بوده. این پنهان‌کاری تبعاتی سنگینی را در آینده به دنبال دارد.
در بین نوزادان، بیشتر درخواست‌ها برای نوزادان دختر است. در نتیجه مدت انتظار برای به سرپرستی گرفتن نوزاد دختر سالم طولانی‌تر از سایر کودکان است. اولویت بعدی خانواده‌ها، کودکان دختر با سن بیشتر است و تقریبا تقاضا این گروه سنی با نوزدان پسر برابر است. در آخر پسران با سن بالاتر قرار دارند.
در صورتی که افراد بخواهند، دختران یا پسرانی را بیماری‌ها و ناتوانی‌های خاص جسمی به فرزندی بگیرند، مدت انتظار برای آنان کوتاه‌تر خواهد بود و حتی زیر ۶ ماه هم ممکن است کل پروسه صورت پذیرد.
امکان به سرپرستی کودکان بی سرپرست تا سن ۱۶ سالگی و با شرایط زیر از لحاظ قانونی صورت پذیر میباشد:
هیچ سرنخی از پیدا کردن پدر، مادر، جد پدری کودک در دست نباشد یا بدانیم که آنان چه کسانی هستند اما هیچکدام در قید حیات نباشند. برای آن دسته از کودکان و نوجوانانی که به حکم دادگاه سرپرستیشان به بهزیستی محول شده است، ظرف دو سال از تاریخ حکم پدر، مادر یا جد پدری برای گرفتن طفل حاضر نشوند. و در نهایت هیچکدام از پدر، مادر یا جد پدری صلاحیت نگهداری کودک را نداشته باشند.
چه کودکانی شرایط سپرده شدن به سرپرست را دارند؟
- امکان شناختن هیچ‌یک از پدر، مادر و جد پدری آنها وجود نداشته باشد.
- افرادی که سرپرستی آنها به‌موجب حکم مراجع صلاحیت‌دار به سازمان سپرده شده است و تا زمان دو سال از تاریخ سپردن آنها به سازمان، پدر یا مادر و یا جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری برای سرپرستی آنان مراجعه ننموده باشند.
- نداشتن صلاحیت سرپرستی کودکان از طرف هیچ یک از پدر مادر یا جد پدری و عدم امکان ضم امین را دارد.
هیچ‌یک از پدر، مادر و جد پدری آنان و وصی منصوب از سوی ولیِّ قهری، صلاحیت سرپرستی را نداشته باشند و به تشخیص دادگاه صالح این امر حتی با ضَمّ امین یا ناظر نیز حاصل نشود. (در برخی موارد که ولی یا قیم توانایی انجام دادن و پیگیری امور شخصِ تحت سرپرستیشان را ندارد، حاکم فردی امین را برای مساعدت یا نظارت بر کارهای آنها تعیین می‌کند. این اقدام حاکم را در اصطلاح «ضَمّ امین» می‌گویند.)
نکته: ولایتی که به حکم قانون باشد ولایت قهری نامیده می‌شود. و طبق قانون پدر و جد پدری بر اولاد تحت سرپرستی خود ولایت قهری دارند. هریک از پدر یا جد پدری می‌توانند بعد از فوت دیگری برای اولاد خود که تحت سرپرستی آن‌هاست وصی تعیین کنند تا بعد از فوت خود در نگهداری و تربیت آنها مواظبت و اموال آنها را اداره کند.
چه کسانی می‌توانند سرپرستی کودکی را بر عهده بگیرند؟
مطابق قوانین مربوطه به فرزند خواندگی در حقوق ایران ، سه گروه از افراد شایسته گرفتن سرپرستی یک کودک بی‌خانواده هستند.
اولویت اول با زوجین نابارور است که تعداد آنها کم نیست. آمار می‌گوید از بین افرادی که هر ساله ازدواج می‌کنند، ۲۵ درصد آنان زوجین ناباروری هستند که یا درمان بر روی آنان جواب نمی‌دهد یا از پس هزینه‌های سنگینش برنمی‌آیند و یا در کل ترجیح می‌دهند دست یک کودک بی‌سرپرست را بگیرند و او را بزرگ کنند.
باید ۵ سال از تاریخ ازدواج زن و شوهر گذشته باشد و آن ها موفق به فرزنددار شدن نشده باشند. حداقل یکی از زن یا شوهر باید بالاتر از ۳۰ سال باشند. در مواردی با تشخیص پزشکی قانونی برای آن دسته از زوجینی که هنوز به سالگرد پنج سالگی ازدواج خود نرسیده‌اند اما امکان بارداری برای آنان به هیچ وجه ممکن نیست و قرار نیست اتفاق بیوفتد هم امکان سرپرستی کودکان و نوجوانان فراهم می‌شود.
نکته: بنابر تشخیص سازمان پزشکی قانونی امکان بچه‌دار شدن زوجین وجود نداشته باشد، درخواست‌کنندگان از شرط مدت ۵ سال مستثنی خواهند بود.
اولویت دوم با زنان و دختران مجرد است که حداقل سی ساله باشند. این گروه که به آنان سرپرت منحصر نیز می‌گویند تنها می‌توانند برای گرفتن سرپرستی دختران دو ساله به بالا اقدام کنند. پس گرفتن سرپرستی نوزدان به طور کل و پسرها حتی اگر بالای دو سال باشند برای این گروه میسر نیست.
نکته: اولویت در پذیرشِ سرپرستی کودکان طبق قانون به ترتیب با زن و شوهر فاقد فرزند، سپس با دختران و زنان بدون شوهر و فاقد فرزند، و درنهایت با زن و شوهر دارای فرزند است؛ و در مواردی که زن و شوهر درخواست‌کننده‌ی سرپرستی باشند، درخواست باید به‌طور مشترک توسط آنها تنظیم و ارائه شود.
در صورتی که زنان مجرد بالای ۳۰ سال بعد از گرفتن سرپرستی دختر خود، بخواهند ازدواج کنند در قدم اول باید مشخصات همسرشان را به دادگاه تحویل داده و بعد از بررسی‌های لازم یا زن و مرد با هم سرپرستی مشترک دختر را به عهده بگیرند یا سرپرستی فسخ خواهد شد.
اولویت سوم و آخر با زوجینی است که فرزند دارند و می‌خواهند فرزند دیگری هم به سرپرستی بگیرند. شرط این گروه هم مانند دو مورد قبل این است که یکی از زوجین حداقل به سن ۳۰ سال تمام شمسی رسیده باشد.
زن و شوهر دارای فرزند مشروط بر اینکه حداقل یکی از آنان بیش از سی سال سن داشته باشد (همچنین در شرایط مساوی ، زن و شوهر کمتر از پنجاه سال بر زن و شوهر بالای پنجاه سال برای پذیرش سرپرستی اولویت دارند . (
این موارد همگی برای شرایطی است که طفل هیچ آشنا و اقوامی ندارد. در صورتی که کودک تحت سرپرستی سازمان بهزیستی، قوم و خویشی داشته باشد و آنان خواهان و متقاضی گرفتن سرپرستی این کودک یا کودکان باشند، حتی در صورت نداشتن شرایط سنی و غیره، اگر دادگاه تشخیص دهد سپردن این کودک یا نوجوان به آشنایش برایش مفیدتر خواهد بود، سرپرستی با اقوام یا آشنایان است.
- موارد فوق بر اساس اولویت است و تا زمانی که خانواده های بدون فرزند دارای صلاحیت متقاضی وجود داشته باشند، فرزندخواندگی به اولویت های ۲ و ۳ نمی رسد.
- زن و شوهر باید همزمان درخواست دهند و برای اخذ سرپرستی رضایت کامل هر دو آن ها شرط است . مگر آن که متقاضی کودکان با سن بالاتر یا کودکان دارای معلولیت یا بیماری خاص باشند.
با توجه به این سه گروه می‌فهمیم، که برای مردان مجردان در هر سن و با هر شرایطی امکان به سرپرستی گرفتن یک کودک ممکن نمی‌باشد و آنها فقط می‌توانند حامی مالی و پشتیبانی کودک یا کودکان تحت سرپرستی بهزیستی باشند.
شرایط لازم برای سرپرستان
هر کدام از سه گروه گفته شده باید شرایط زیر را داشته باشند تا بتوانند درخواست فرزندخواندگی بدهند:
- اول محجور نباشند یعنی بنا بر قانون اهلیت کامل داشته و در سلامت و صحت بتوانند به امور مالی و غیر مالی خود رسیدگی کنند. یعنی مجنون، صغیر یا سفیه نباشند.
- دوم هیچگونه اعتیادی به مواد مخدر و مشروبات الکلی در هر نوع و مدلی نداشته و جواب تست اعتیاد آنان منفی باشد.
- سوم به هیچ‌وجه محدودیت کیفری نداشته و گواهی عدم سوپیشنیه را دریافت و تقدیم کنند.
- چهارم سلامت کامل بدنی و روانی و نبود نشانه‌ای از بیماری‌های واگیردار و صعب‌العلاج.
- پنجم صلاحیت اخلاقی که با تحقیقات محلی به دست خواهد آمد.
- ششم اعتقاد به یکی از چهار دین اسلام، زرتشتی، کلیمی و مسیحیت.
- هفتم که مهمترین است داشتن تمکن مالی در راستای فراهم کردن یک زندگی معقول برای کودک.
- هشتم زن و شوهر داوطلب سرپرستی، ایرانی و مقیم ایران باشند.
- نهم پنج سال تمام از تاریخ ازدواج آنها گذشته و از این ازدواج صاحب فرزند نشده باشند.
- دهم سن یکی از زوجین حداقل سی سال باشد.
- یازدهم زوجین دارای محکومیت جزائی مؤثر بعلت ارتکاب جرائم عمدی و مهجور نباشد.
- دوازدهم زوجین یا یکی از آنها دارای تمکن مالی باشند.
- سیزدهم زوجین معتاد به مواد الکلی یا مواد مخدر و سایر اعتیادات مضر نباشند.
- چهاردهم هرگاه زوجین پزشکی نتوانند صاحب فرزند شوند معافیت از شرایط ۲ و ۳ به عهده دادگاه است.
مدارک مورد نیاز برای درخواست فرزند خواندگی در حقوق ایران
افرادی که صلاحیت قانونی اقدام برای درخواست فرزندخواندگی را دارند باید مدارک ذیل را فراهم نمایند:
- تصویر کلیه صفحات شناسنامه ایرانی متقاضیان
- تصویر کارت ملی متقاضیان
- تصویر کارت پایان خدمت یا کارت معافیت از خدمت (برای آقایان)
- تصویر سند ازدواج زوجین متقاضی
- تصویرآخرین مدرک تحصیلی متقاضیان
- تصویر سند مالکیت یا مبایعه‌نامه منزل یا اجاره‌نامه
- اصل یا تصویر گواهی مربوط اشتغال به کار یا تعیین میزان تقریبی درآمد متقاضیان مانند حکم کارگزینی، فیش حقوقی، پروانه کسب و غیره
- تصویر مدارک بیمه پایه اجتماعی
- اصل گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان مبنی بر عدم امکان بچه‌دار شدن (برای زوجین فاقد فرزندی که پنج سال از ازدواج آنان نگذشته باشد و بخواهند از اولویت اول برخوردار شوند.) به علاوه گواهی پزشکی قانونی.
- گواهی پزشکی قانونی مبنی بر عقیم بودن زوجین یا یکی از آنان
- ارائه حکم سرپرستی آزمایشی از مراجع قضایی
- گواهی برگ عدم سوء پیشینه کیفری زوجین
- گواهی سلامت جسم و روان از پزشک قانونی برای زوجین
- گواهی سلامت از پزشک مبنی بر عدم ابتلا به بیماری های صعب العلاج و واگیردار
- گواهی عدم اعتیاد
اگر این مدارک به تایید بهزیستی رسید باید در دفترخانه رسمی برابر اصل شود. متقاضیان فرزند خواندگی باید تقاضای رسمی خود مبنی برفرزند پذیری را به سازمان بهزیستی اعلام نمایند. این تقاضا حتما باید به امضای متقاضیان رسیده وشامل نشانی وشماره تلفن متقاضیان باشد. گاهی متقاضیان شروع کار را از دادگاه آغاز می کنند و سپس به بهزیستی معرفی می شوند.
به سرپرستی گرفتن دو کودک و تقاضای سرپرستی مجدد
به سرپرستی گرفتن بیش از یک کودک فقط در برخی شرابط خاص امکان‌پذیر است. به این ترتیب شما برای هر کودک باید تقاضانامه جدایی پر کنید و پروسه آنها همزمان با هم اتفاق نمی‌افتد جز در موارد به سرپرستی گرفتن خواهر و برادران به صورت یک‌جا.
برای سرپرستی مجدد هم ابتدا باید از تاریخ گرفتن کودک اول حداقل دو سال تمام بگذرد و همچنین کسی در لیست انتظار نمانده باشد یا کودکانی باشند که به دلیل سن یا ناتوانی دیگران حاضر به قبول مسئولیت نشوند. همانطور که شما سرپرستی کودک دیگری را برعهده می‌گیرد ضمن گذراندن تمام مراحل از ابتدا، وضعیت فرزند اول هم در نظر قرار گرفته می‌شود.
طرح پرونده در کمیته فرزندخواندگی جهت پذیرش سرپرستی کودکان بی سرپرست به شکل میباشد؟
♦ چنانچه تصمیم کمیته مبنی برپذیرش متقاضیان باشد درلیست نوبت قرارمی گیرند و درصورت فرارسیدن نوبت جهت انتخاب فرزند به شیرخوارگاه معرفی می شوند.
♦ درصورت انتخاب فرزند والدین متقاضی توسط بهزیستی استان به دادگاه صالحه جهت صدور قرار دوره آزمایشی (حکم سرپرستی موقت) معرفی خواهند شد.
♦ پس از صدور حکم سرپرستی، کودک انتخابی طی صورتجلسه ای به والدین تحویل خواهد شد و مراتب به دادگاه مربوطه اعلام می شود.
♦ درطی دوره آزمایشی ۶ ماهه، باید حداقل سه بازدید از طرف مددکاران اجتماعی از خانواده فرزند پذیر به عمل آید.
♦ درصورت تائید وضعیت مراقبت از فرزند و توانایی خانواده و حفظ منافع فرزند، گزارش نهایی تهیه و برای صدور حکم قطعی سرپرستی به دادگاه ذیربط منعکس می شود.
♦ در مورد اخذ شناسنامه کودک با مشخصات والدین قانونی بعد از طی دوره شش ماهه آزمایشی وصدور حکم قطعی اقدام خواهد شد.
♦ به منظور حفظ منافع فرزند، تامین آتیه وی و جبران عدم برخورداری فرزند از ارثیه والدین حقوقی، صلح یک سوم اموال والدین به فرزند خوانده از طریق دفتر خانه های رسمی و حتی مراجع قضایی انجام می پذیرد.
♦ افتتاح حساب پس انداز، بیمه آتیه یا روش های اطمینان بخش دیگری نیز می توانند از راهکارهایی باشند که به موازات صلح اموال انجام گیرد.
♦ حکم سرپرستی درصورت تشخیص سازمان بهزیستی مبنی برآسیب پذیری کودک و عدم شایستگی والدین قانونی یا مراجعه والدین حقیقی کودک با هماهنگی دادگاه قابل فسخ است.
♦ در صورت وجود کودک واجد شرایط واگذاری، فرایند سرپرستی ۶ ماه قابل انجام است. اگر متقاضیان درخواست کننده کودک با سن بالاتر از ۶سال(به ویژه پسر) باشند یا کودکان دارای معلولیت و بیماری های خاص، قطعا این زمان نیز کاهش می یابد.
ماده ۱۴ قانون حمایت از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست بدین شرح است که دادگاه در صورتی حکم سرپرستی صادر می کند که درخواست کننده سرپرستی بخشـی از اموال یا حقوق خـود را به کودک یا نوجـوان تحت سرپرستی تملیک کند.تشخیص نوع و میزان مال یا حقوق مزبور با دادگاه است. در مواردی که دادگاه تشخیص دهد اخذ تضمین عینی از درخواست کننده ممکن یا به مصلحت نیست و سرپرستی کودک یا نوجوان ضرورت داشته باشد، دستور اخذ تعهد کتبی به تملیک بخشی از اموال یا حقوق در آینده را صادر و پس از قبول درخواست کننده و انجام دستور، حکم سرپرستی صادر می کند.
دربحث محرمیت فرزندخواندگی هر خانواده ای می تواند از احکام مرجع تقلید خود تبعیت کند و دراین میان محدودیتی وجود ندارد.
آثار صدور حکم سرپرستی کودکان بی سرپرست
۱. پس از صدور حکم قطعی سرپرستی و فرزند خواندگی در حقوق ایران ، مفاد حکم از سوی دادگاه به اداره‌ی ثبت احوال و سازمان بهزیستی مربوط ابلاغ می‌شود. اداره‌ی ثبت احوال مکلف است نام خانوادگی کودک یا نوجوان تحت سرپرستی و همچنین مفاد حکم سرپرستی را در اسناد سجلی و شناسنامه‌ی سرپرست یا زوجین سرپرست وارد کند.
همچنین اداره‌ی ثبت احوال مکلف است شناسنامه‌ی جدیدی برای کودک یا نوجوان تحت سرپرستی با درج نام و نام خانوادگی سرپرست یا زوجین سرپرست صادر و در قسمت توضیحات، مفاد حکم سرپرستی و نام و نام خانوادگی والدین واقعی وی را در صورت مشخص بودن قید نماید.
۲. کودک یا نوجوان تحت سرپرستی می‌تواند بعد از رسیدن به سن هجده سالگی، صدور شناسنامه‌ی جدیدی را برای خود با درج نام والدین واقعی در صورت معلوم بودن، یا نام خانوادگی موردنظر وی در صورت معلوم نبودن نام والدین واقعی، از اداره‌ی ثبت احوال درخواست نماید.
۳. صدور گذرنامه و خروج کودک یا نوجوانِ تحت سرپرستی از کشور، منوط به موافقت سرپرستِ منحصر یا سرپرستان و دادستان است. دادستان پس از جلب نظر کارشناسی سازمان بهزیستی با رعایت مصلحت تصمیم‌گیری خواهد کرد.
سرپرستی کودکان از جانب ایرانیان مقیم خارج از کشور
یکی از تحولات قانون فرزند خواندگی در حقوق ایران در کنار اینکه زنان مجرد بالای سی سال را به عنوان سرپرست به رسیمت شناخت، امکانی بود که برای زوجین یا زنان مجرد ایرانی مقیم خارج از کشور فراهم کرد تا بتوانند با درخواست فرزند در استان مورد نظر خود، کودکی را به فرزندی قبول کنند. اگر هم استانی مدنظرشان نباشد، بهزیستی استان تهران با توجه به اینکه کودکان بیشتری دارد، تصمیمات لازم را اتخاذ خواهد کرد.
برای زوجین و زنان مجرد خارج از کشور هم تمامی مدارک و شرایط گفته شده باید احراز گردد با این تفاوت که ترجمه رسمی مدارک آنها و نقش اصلی کنسولگری در این پروسه ضروری است. اگر مصاحبه و بررسی‌های اولیه این افراد مورد پذیرش قرار بگیرد، طفل به مدت ۶ ماه به صورت آزمایشی به متقاضیان سپرده می‌شود که آنان حتی می‌توانند با کودک کشور را ترک کنند و بعد از اتمام این دوره، اگر پذیرفته شوند، کودک به آنان داده خواهد شد.
وضعیت ارث در فرزندخواندگی
وقتی که خانواده‌ای فرزندی را به سرپرستی می‌گیرند در همه چیز حقوق پدر و مادر واقعی آن طفل را دارند جز در مورد ارث. از پدر و مادر به فرزند به سرپرستی گرفته شده ارثی تعلق نمی‌گیرد و راهکارهای قانونی جایگزین ارث در این موارد شامل صلح اموال، بیمه عمر، حساب پس‌انداز و سایر روش‌ها خواهد بود. یعنی داشتن شناسنامه در فرزندخواندگی طفل و وضعیت ارث او تغییری ایجاد نمی‌کند.
اما به عنوان مثال مسائل محرمیت، برخورداری مرخصی برای مادران، ولایت پدر بر فرزند و دیگر موارد همگی مانند رابطه والدین با فرزندان خونی خواهد بود.
نفقه فرزند خوانده
در مورد خرجی دادن به فرزند خوانده هم قانون سکوت نکرده است : نفقه یا همان خرج زندگی طفل بر عهده سرپرستان وی است، به گونه‌ای که در روابط بین والدین و فرزندان وجود دارد، بدین معنا که در وهله اول بر عهده مرد و در صورت عدم توانایی مرد بر عهده زن است.
طفل تحت سرپرستی و فرزند خواندگی در حقوق ایران نیز مانند اطفال دیگر باید از سرپرست خود اطاعت کند و به او احترام بگذارد. اداره اموال و نمایندگی قانونی از دیگر حقوق و تکالیف ناشی از سرپرستی است که بر این اساس اداره اموال و نمایندگی قانونی طفل به عهده سرپرست خواهد بود، بنابراین دادگاه در راه مصلحت طفل می‌تواند اداره اموال و نمایندگی قانونی طفل را به شخص دیگری واگذار کند.