در بحث تفاضل دیه ماده قرارداد ۳۸۱ قانون مجازات اسلامی آورده شده است که: « مجازات قتل عمدی در صورت تقاضای اولیای دم و وجود سایر شرایط مقرر در قانون قصاص است. » لذا بر اساس این ماده در می یابیم که قصاص حقی است که برای اولیای دم و صرفاً در جرایم عمدی تعیین می شود. پس اگر شخصی مرتکب قتل عمدی دیگری شود، در صورت درخواست اولیاء دم مقتول، قاتل به قصاص نفس محکوم می شود.
در برخی موارد اجرای قصاص نیازمند پرداخت تفاضل دیه از طرف خانواده مقتول به خانواده قاتل است.دراین موارد اولیای دم مقتول، برای آن که بتوانند حق قصاص خود را استیفاء کنند، باید پیش از اجرای قصاص، تفاضل دیه را به خانواده (پدر و مادر) و ورثه قاتل (فرزاندان – زن – پدر و مادر) پرداخت کنند.
نحوه محاسبه تفاضل دیه
- تفاضل دیه در مواردی که قاتل مرد باشد و مقتول زن باشد.
بر اساس ماده ۳۸۲ قانون مجازات اسلامی، « هر گاه زن مسلمانی، عمداً کشته شود، حق قصاص ثابت است. اما اگر قاتل مرد مسلمان باشد، ولی دم (پدر و مادرش) باید پیش از قصاص نصف دیه کامل را به او بپردازند … »
- تفاضل دیه در مواردی که قاتل متعدد و مقتول واحد باشد. (قاتل چند نفر باشد و شخص مقتول یک نفر باشد)
به موجب ماده ۳۷۳ قانون مجازات اسلامی، « در موارد شرکت در جنایات عمدی حسب مورد مجنی علیه یا ولی دم می توانند یکی از شرکا در جنایت عمدی را قصاص کند و دیگران باید بلافاصله سهم خود از دیه را به قصاص شونده بپردازد و یا این که یکی از شرکا در قتل یا همه آنان را قصاص کند. مشروط بر این که دیه مازاد بر جنایت پدید آمده را پیش از قصاص به قصاص شوندگان بپردازد. » مانند آنکه دو مرد مرتکب قتل یک مرد شوند و اولیا دم خواهان قصاص هر دو باشد که باید تفاضل دیه نسبت به جنایت پیش آمده را به قصاص شوندگان پرداخت کند.
- تفاضل دیه در مواردی که برخی اولیا دم خواهان قصاص و برخی دیگر خواهان بخشش یا دریافت دیه باشند.
به موجب ماده ۴۲۳ قانون مجازات اسلامی، « در هر حق قصاصی، اگر بعضی از صاحبان آن خواهان دیه باشند یا از قصاص مرتکب گذشت کرده باشند، کسی که خواهان قصاص است، باید نخست سهم دیه دیگران را در صورت گذشت آنان به مرتکب و در صورت درخواست دیه به خود آنان بپردازد. »
نکته: در اجرای حکم پرداخت تفاضل دیه لازم است، متذکر شد، از آن جایی که این مبلغ متعلق به قصاص شونده است، او می تواند این مبلغ را به صاحبان حق قصاص یا شرکای خود در صورت تعدد قاتلین ببخشد و ضمناً در صورتی که تفاضل دیه پرداخت شده و قصاص انجام نشود، باید مبلغ عودت شود.
در چه مواردی تفاضل دیه از بیت المال پرداخت می شود؟
- در مواردی که اولیاء دم مقتول، تمکن مالی برای پرداخت کاهش دیه را نداشته و جرم ارتکاب یافته، احساسات عمومی را جریحه دار کرده باشد، ماده ۴۲۸ قانون مجازات اسلامی در این خصوص مقرر می دارد: « در مواردی که جنایت نظم و امنیت عمومی را برهم زند یا احساسات عمومی را جریحه دار کند و مصلحت در اجرای قصاص باشد، لیکن خواهان قصاص تمکن از پرداخت فاضل دیه یا سهم دیگر صاحبان حق قصاص را نداشته باشد، با درخواست دادستان و تایید رئیس قوه قضاییه، مقدار مذکور از بیت المال پرداخت می شود. »
- در مواردی که مقتول فاقد اولیا دم باشد. اگر مقتول در قتل عمدی، زن مسلمان بوده و اولیا دم نداشته و یا اولیا دم او شناسایی نشوند، و قاتل مرد مسلمان باشد، ولی امر مسلمین، اولیا دم مقتول محسوب شده و می تواند قاتل را قصاص کرده یا دیه بگیرد. که در صورت مطالبه قصاص تفاضل دیه از بیت المال پرداخت می شود.
نکته: ماده ۳۸۵ قانون مجازات اسلامی مقرر کرده است «در صورتیکه قتل در یکی از ماه های حرام (محرم، رجب، ذی القعده و ذی الحجه) یا در حرم مکه مکرمه واقع شده باشد یا قاتل در زمان یا مکان مذکور، قصاص شود و قصاص مستلزم پرداخت تفاضل دیه از سوی ولی دم به قاتل باشد، تفاضل دیه تغلیظ نمی شود.