عسر و حرج در لغت، به معنای سختی، مشقت، شدت و تنگی می باشد. قاعده نفی عسر و حرج، یکی از قواعد پذیرفته شده فقهی بوده که مصادیق فراوانی نیز دارد. در اصلاح فقهی، منظور از این قاعده، آن است که تکالیفی که موجب سختی و مشقت برای افراد باشد، در دین وجود ندارد؛ مانند زمانی که روزه برای شخص روزه دار زیان داشته باشد، با استناد به این قاعده، تکلیف روزه داری از فرد روزه دار، ساقط می شود.
به طور کلی عسر در لغت به معنای تنگی، سختی و دشواری و حرج به معنای تنگی و فشار است. به عبارت دیگر، عسر و حرج ضرر و مشقت شدید یا فاحشی است که عادتأ قابل تحمل نباشد. در روابط میان زوجین هر عملی که شخص را به تنگنا و سختی انداخته و انجام یا تحمل آن را برای وی سخت و دشوار سازد عسر و حرج نامیده می شود.
از آنجا که طلاق، صرفا حقی برای مردان بوده و به دلیل اینکه اعمال یک جانبه طلاق از طرف مرد سبب بروز مشکلاتی در روابط خانوادگی می گشت، قانونگذار مواردی را تحت عنوان طلاق از طرف زن پیش بینی نموده است. بنابراین در صورت وجود پاره ای از شرایط، زنان نیز می توانند با استناد به آن شرایط از دادگاه تقاضای طلاق کرده و با داشتن حکم دادگاه، به زندگی مشترک خاتمه بدهند.
یکی از مواردی که به موجب آن زنان نیز می توانند درخواست طلاق نمایند، عسر و حرج زوجه است.
موارد و معنای عسر وحرج، در قانون مدنی، مشخص گردیده و چنانچه، زنی بتواند یکی از مصادیق عسر و حرج خود را به دادگاه ثابت کند، می تواند بدون نیاز به رضایت و موافقت مرد و بدون نیاز به حضور او در محضر، صرفا با داشتن حکم دادگاه، از همسر خود جدا شود.
با استناد به این قاعده، در خصوص طلاق، زن، این حق را خواهد داشت که در صورت قرار گرفتن در موقعیت عسر وحرج ، تقاضای طلاق داده و به زندگی مشترک خاتمه دهد.
بر اساس ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی، عسر وحرج می تواند از علت های طلاق از طرف زن باشد.
عسر و حرج در قانون مدنی
در خصوص طلاق، زن این حق را خواهد داشت که در صورت قرار گرفتن در موقعیت عسر وحرج، تقاضای طلاق داده و به زندگی مشترک خاتمه دهد. بر اساس ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی، عسر و حرج می تواند از علت های طلاق از طرف زن باشد. این ماده مقرر می دارد: در صورتی که دوام زوجیت، موجب عسر و حرج زوجه باشد، وی می تواند به حاکم شرع، مراجعه و تقاضای طلاق کند. چنانچه عسر و حرج مذکور در محکمه ثابت شود، دادگاه می تواند زوج را اجبار به طلاق نماید و در صورتی که اجبار میسر نباشد، زوجه به اذن حاکم شرع طلاق داده می شود. بر اساس این ماده، اثبات این عسر و حرج بر عهده زن است.
معنای عسر وحرج نیز در تبصره ای که در سال ۱۳۸۱، به ماده ۱۱۳۰ اضافه شده، آمده است. تبصره این ماده، در خصوص معنای عسر و حرج، مقرر می دارد: عسر و حرج موضوع این ماده، عبارت است از به وجود آمدن وضعیتی که ادامه زندگی را برای زوجه با مشقت همراه ساخته و تحمل آن مشکل باشد. بر اساس این ماده، هر گونه شرایطی که ادامه زندگی مشترک را دشوار کند، می تواند از موارد عسر و حرج محسوب شود و مصادیق عسر و حرج، منحصر به موارد معین و مشخصی نیست.
ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی:
در صورتی که دوام زوجیت، موجب عسرو حرج زوجه باشد، وی می تواند به حاکم شرع، مراجعه و تقاضای طلاق کند، چنانچه عسر وحرج مذکور در محکمه ثابت شود، دادگاه می تواند زوج را اجبار به طلاق نماید و در صورتی که اجبار میسر نباشد، زوجه به اذن حاکم شرع، طلاق داده می شود.
نکته: بر اساس ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی، اثبات این عسر و حرج، بر عهده زن است.
تبصره ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی:
عسر و حرج موضوع این ماده، عبارت است از به وجود آمدن وضعیتی که ادامه زندگی را برای زوجه با مشقت، همراه ساخته و تحمل آن، مشکل باشد.
بر اساس ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی، هر گونه شرایطی که ادامه زندگی مشترک را دشوار کند، می تواند از موارد عسر و حرج محسوب شود و مصادیق عسر و حرج، منحصر به موارد معین و مشخصی نیست.
مصادیق عسر و حرج زن
موارد عسرو حرج زوجه و مصادیق آن، حصری نیستند و می توانند هر موضوعی که ادامه زندگی را دشوار کند، در بر گیرند. بر اساس تبصره ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی، موارد و مصادیق عسر وحرج زوجه که زن می تواند با اثبات آن ها، صدور حکم طلاق را از دادگاه بخواهد، عبارتند از:
ترک زندگی خانوادگی توسط زوج:
در صورتی که زوج، بدون هیچ علت موجهی، زندگی مشترک را برای ۶ ماه متوالی یا ۹ ماه متناوب ترک کند، زن می تواند به استناد به این ترک منزل، از دادگاه، تقاضای صدور حکم طلاق کند.شایان ذکر است، بار اثبات این موضوع، بر عهده زوجه خواهد بود.
اعتیاد زوج به یکی از انواع مواد مخدر و یا ابتلای وی به مشروبات الکلی:
اعتیاد به مواد مخدر و الکل نیز می تواند از موارد عسر و حرج زن و مصادیق آن باشد. البته این اعتیاد باید به گونه ای بوده که به اساس زندگی خانوادگی، خلل وارد آورد.
محکومیت قطعی زوج به حبس پنج سال یا بیشتر:
در صورتی که زوج، بر اثر ارتکاب یک جرم، به حبس بیشتر از ۵ سال محکوم شود، زن می تواند با استناد به آن و طی کردن مراحل طلاق، از دادگاه، تقاضای صدور حکم طلاق کند، چرا که نبود مرد و زندانی شدن او، می تواند زن را در عسر وحرج قرار دهد.
ضرب و شتم یا هرگونه سوء رفتار مستمر زوج که عرفا با توجه به وضعیت زوجه قابل تحمل نباشد:
ضرب و شتم یا هرگونه سوء رفتار مستمر زوج که عرفا با توجه به وضعیت زوجه، قابل تحمل نباشد: چنانچه زوج، دائما و مستمرا، اقدام به فحاشی، کتک زدن و انجام مسائل غیر اخلاقی ای کند که ادامه زندگی برای زن، با مشقت روبرو شود، زن در عسر و حرج قرار گرفته و می تواند با استناد به آن، از دادگاه، تقاضای صدور حکم طلاق کند.
ابتلای شوهر به بیماری‌های صعب‌العلاج:
ابتلای شوهر به بیماری‌های صعب‌العلاج روانی یا مسری یا هر عارضه‌ی صعب‌العلاج دیگر که زندگی مشترک را مختل کند مثل بیماری سارس یا ایدز.
اثبات عسر و حرج
نکته‌ی مهمی که برای تقاضای طلاق به‌واسطه‌ی عسر وحرج باید به‌یاد داشته باشیم، اثبات مصادیق عسر و حرج و احراز آن در دادگاه است تا قاضی را برای صدور حکم طلاق به‌واسطه عسر وحرج مجاب کنیم.
برای مثال اثبات ترک انفاق که موجب تنگدستی و قرار گرفتن زن در وضعیت عسر و حرج میشود، با ادله‌ی متعدد (حکم قطعی مبنی بر الزام بر تأدیه‌ی نفقه، حکم قطعی کیفری مبنی بر ترک انفاق توسط زوج به استناد ماده‌ی ۵۳ قانون حمایت از خانواده) امکان‌پذیر است.
زوجه می تواند با استناد به ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی که به صورت تمثیلی به مصادیق عسر و حرج اشاره داشته ادله خود را به دادگاه ارائه داده و خواستار طلاق از دادگاه باشد اما اثبات عسر و حرج به سادگی نیست و زوجه باید باید ادله کافی ارائه داده تا قاضی دادگاه بتواند بر مبنای آن به این نتیجه برسد که واقعا زوجه در شرایط مشقت باری قرار دارد و مجاب گردد که زوج را الزام به دادن طلاق زن بنماید و در صورت غیر مقدور بودن الزام حکم به طلاق زن صادر می گردد.
یا در خصوص موضوع عسر وحرج به‌واسطه‌ی اعتیاد همسر که در بند دیگری ذکر شده است، چنانچه در این رابطه حکمی مبنی بر محکومیت زوج صادر یا پرونده‌ی قضایی مطرح باشد یا استناد به سوابق بستری شدن زوج در کمپ‌های ترک اعتیاد، تمامی این سوابق ادلهای برای اثبات عسر و حرج به خاطر اعتیاد خواهد بود.
در خصوص اثبات عسر وحرج به‌واسطه‌ی سوءِرفتار زوج، سوابق شکایت از زوج توسط زوجه یا احکام صادره در این خصوص احراز عسر وحرج توسط دادگاه سهل‌تر خواهد بود. زیرا برعهده‌ی مدعی (زوجه) است تا با تمسک بر ادله‌ی اثبات دعوی به اثبات امور موضوعی بپردازد و بتواند عسر و خود را در دادگاه ثابت کند و در این بین وجود احکام قضایی و کیفری راه را برای اثبات عسرو حرج هموارتر میکند.
نکته: در طلاق به دلیل عسر و حرج لازم نیست که پول یا مبلغی از جانب زن به مرد پرداخت شود (طلاق زن به‌واسطه‌ی کراهت از شوهر با دادن مبلغی پول، طلاق خلع نام دارد) و این طلاق یعنی طلاق به‌واسطه‌ی عسر وحرج از جانب مرد قابل رجوع نیست.
ادله اثبات عسر و حرج با شهادت شهود
زوجه می تواند با توسل به یکی از ادله اثبات دعوی که در ماده ۱۲۵۸ قانون مدنی بیان گردیده نسبت به اثبات ادله خود برآید شهادت شهود یکی از این ادله پنج گانه بوده که زوجه می تواند با شهادت دو مرد عادل اقدام به اثبات ادعای خود مبنی بر اینکه سو رفتار مرد شرایط زندگی را برای او دشوار و غیر قابل تحمل نموده بنماید و چنانچه سو رفتار زوج برای قاضی احراز گردد به خواسته زوجه ترتیب اثر داده و حکم به نفع وی را صادر خواهد نمود.
دادخواست طلاق به درخواست زوجه به دلیل عسر و حرج
باید این فرضیه را هم در نظر گرفت که به راحتی و به صرف ادعای زوجه دادگاه حکم به طلاق نداده و مرد را اجبار به دادن طلاق همسر خود نخواهد کرد و مرد به عنوان خوانده دعوا ممکن است اقدامی نماید که روند رسیدگی را دچار اطاله دادرسی کرده و زن را در شرایطی قرار داده که زوجه برای رهایی و خلاص شدن از زندگی مشقت آور خود تصمیم به بخشیدن مهریه کند لذا شرایط اثبات ادله طلاق مبنی بر درخواست زوجه برخلاف اراده زوج مبنی بر طلاق منوط به طی کردن مسیر دادرسی طولانی باشد و نتوان بر خلاف سایر طلاق ها موعد زمانی خاصی را برای آن پیش بینی نمود.