از گذشته تا به امروز یکی از دغدغه های اصلی بشر ازدواج و تشکیل خانواده و فرزند دار شدن بوده است، برخی از زوجین به دلیل ناباروری زن در زندگی مشترک به مشکل برمیخوردند که علل عمده آن عدم وجود رحم در زن ، ابتلای زن به بیماری هایی از قبیل سرطان یا بیماری های قلبی که بارداری زن را با خطر مواجه می سازد، ابتلای زوج به سقط های مکرر که منجر به ناباروری و توقف خود به خودی حاملگی گردیده است، عدم موفقیت در تکرار درمان ناباروری به دلایل ناشناخته رحم توانایی باروری یا حفظ و نگهداری جنین را تا پایان دوران حاملگی نخواهد داشت. با توجه به پیشرفت علم این مشکل قابل حل است، یکی از این روش ها استفاده از رحم اجاره ای است که طبق قراردادی که طرفین منعقد میکنند، میتوانند با استفاده از سلول‌های جنسی زوجین در رحم شخصی که حاضر است جنین را در بدن خود پرورش بدهد و پس از طی دوران بارداری و زایمان فرزند را به زوجین تحویل دهد، صاحب فرزند شوند.
اجاره رحم از منظر قانون
در خصوص رحم اجاره ای قانون مشخصی وجود ندارد که دقیقا ناظر بر این امر باشد اما در سال ۱۳۸۲ قانونی در خصوص اهدای جنین در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید و شورای نگهبان نیز آن را در سال ۱۳۸۳ تایید کرد که می توان از آن در امر رحم اجاره ای نیز بهره برد.
طفل حاصله از اجاره رحم از منظر فقهی
مطابق اصل ۱۶۷ قانون اساسی باید به فتاوی معتبر و اراء فقها در مورد حکم شرعی فرزند حاصل از رحم اجاره‌ای رجوع کرد، از لحاظ فقهی فرزندی که در رحم اجاره ای رشد یافته مشروع و قانونی است، به نظر مشهور فقها ، مادر اصلی زن صاحب تخمک است، زیرا تخمک وی عامل اصلی ایجاد جنین بوده است و نقش اصلی را در به وجود آمدن جنین را دارد.
موافقان این نظریه نیز عبارتند از: امام خمینی (ره)، ایت الله صانعی و آیت الله مکارم شیرازی و… که مادر جانشین ( صاحب رحم) را نیز در حکم مادر رضاعی دانسته و بین آنها محرمیت و حرمت نکاح برقرار می دانند ، اما در مورد ارث هیچ نقشی ندارد و ارث نخواهد برد. باید توجه داشت که رضاع فقط موجب محرمیت میشود و از موانع نکاح است و در سایر موارد مانند حضانت، نفقه و تربیت و نگهداری و… حقوق و تکلیفی را ایجاد نمیکند.
همچنین بر اساس نظریه های فقهی ارائه شده، طفل حاصل از عمل لقاح مصنوعی و آزمایشگاهی زن با اسپرم شوهر به زوجین مربوط میشود و جنین متولد شده از هر نظر با جنین حاصل از نزدیکی زوجین یکسان است و فرقی بین این دو وجود ندارد. برخلاف این نظر این دست از فقها برخی دیگر از فقها آیت الله موسوی اردبیلی، آیت الله صافی گلپایگانی معتقدند بین طفل و زنی که از رحم او استفاده شده حکم رضاعی جاری نمیشود.
طرفین (قرارداد) رحم اجاره ای چه کسانی هستند؟
یک طرف قرارداد زنی است که به هر دلیل، توانایی پرورش و نگهداری جنین را در بطن و وجودش ندارد و برای داشتن فرزند و چشیدن طعم مادری، محتاج بِستری مناسب و قابل اعتماد به مدت نه ماه برای پرورشِ جنینی است که در فضای آزمایشگاهی کشت شده و حاضر است هزینه های مادی و معنویِ این روش از بچه دار شدن را بپردازد که به این شخص مادر واقعی گفته می شود.
طرف دیگر قرارداد زنِ دیگری است که برای کم کردن بخشی از فشار ناشی از هزینه های زندگی، در ازای دریافت هزینه ای که ممکن است معاش چند سال خود و خانواده اش را تامین کند، رحمش را به مدت نه ماه وقف پرورش جنینِ زوجی نابارور میکند.
شرایط فرد داوطلب اجاره دهنده رحم
- داشتن سن زیر ۳۵ سال و ترجیحاً متأهل و غیر شیرده
- از نظر جسمی، روحی و روانی سالم
- عدم استفاده از داروهای خاص
- عدم ابتلا به بیماری هایی که در آنها بارداری برای مادر و جنین خطرناک است.
- دارای حداقل یک بار تجربه به آخر رساندن حاملگی با موفقیت
- نداشتن سابقه سقط، زایمان زود رس، فشار خون و دیابت حاملگی و عوارض وخیم در حاملگی
- عدم ابتلا زوجین به بیماری هایی نظیر ایدز، هپاتیت، سیفلیس و…
- عدم اعتیاد زوجین و دارای سونوگرافی نرمال و تأیید شده توسط پزشک معالج، از نظر داشتن رحم سالم
زوجینی که متقاضی جنین در رحم شخص دیگیری هستند، باید دارای چه شرایطی باشند؟
- داشتن برگه معرفی از پزشک معالج متخصص زنان مبنی بر لزوم استفاده از رحم اجاره ای
- عدم ابتلا زوجین به بیماری هایی نظیر ایدز، هپاتیت، سفلیس و …
- عدم اعتیاد زوجین
- داشتن سونوگرافی نرمال و تأیید شده توسط پزشک معالج از نظر حجم و ذخیره تخمدانها
انواع قراردادها راجع به رحم اجاره ای
اصولا قراردادهای اجاره رحم به دو عنوان کلی تقسیم میشوند: قراردادهای دوستانه و قراردادهای تجاری.
قراردادهای تجاری:
در این نوع قراردادها، زوجین متقاضی بچه، با انعقاد قرارداد رحم جایگزین و در ازای این عمل، (در اختیار قرار دادن رحم برای باروری) مبلغی را با توافق بانوی جانشین میپردازند که این مبلغ عوض تعهدات بانوی جانشین تلقی میگردد.
نکته: در مورد قرارداد رحم جایگزین که دارای ماهیت شبیه به عقد اجاره اشخاص میباشد، نیز باید این عقد را در شمار عقود رضایی دانست؛ یعنی صرف رضایت طرفین قابل اجراست و احتیاج به تشریفات خاصی ندارد، اما بهتر است به دلیل اهمیت موضوع این گونه قراردادها و آثار بسیار مهم آن، برای صیانت بهتر از خانواده، شکل خاص و تشریفات معینی برای بیان توافق و شرایط انعقاد این گونه قراردادها معین کرد تا در شمار عقود تشریفاتی قرار گیرد.
قراردادهای دوستانه:
حالت دوم قرارداد، قرارداد دوستانه است که در این نوع قراردادها، بانوی جانشین مبلغی به عنوان عوض تعهدات خود از زوجین متقاضی دریافت نمیکند و معمولاً زن و شوهر متقاضی زنی از بستگان نزدیک خود را جهت قبول این عمل بر می گزینند و بانوی جانشین نیز اغلب به دلیل انگیزه‌های نوع دوستانه تن به این کار میدهد.
نکته: در لازم یا جایز بودن قرارداد رحم جایگزین با توجه به قاعده فقهی «اصاله اللزوم» که ماده ۲۱۹ قانون مدنی نیز بیانگر آن میباشد؛ اصل بر لزوم قراردادها خصوصی میباشد به غیر آنچه قانون تصریح به جایز بودن آنها نموده است و عقد برای متعاملین لازم الاتباع است و امکان فسخ عقد، امری استثنائی و برخلاف اصل است؛ بنابراین همه قراردادهای خصوصی بجز موارد مصرحه در خود قانون را باید از جمله عقود لازم به شمار آورد. در نتیجه قرارداد رحم جایگزین از این حیث در زمره قراردادهای لازم میباشد و طرفین آن باید به تعهدات مندرج در این قرارداد پایبند باشند و آنها را ایفا نمایند.
روند انجام کار چگونه است؟
صاحب رحم اجاره ای همراه همسرش و زوج صاحب جنین باید چند جلسه توسط متخصص پزشکی اجتماعی مشاوره شوند تا از همه نظر از جمله حقوقی _ پزشکی و اجتماعی، اطلاعات کافی را بدست آورند . ارزیابی بالینی و آزمایشگاهی از نظر رد بیماریهای عفونی و تائید سلامت روانی _اجتماعی هم باید انجام شود.
بین صاحبان جنین و زن اجاره دهنده باید قرارداد نوشته شود. نوشتن قرارداد بسیار با اهمیت بوده لذا بهتر است با مشورت فردی آگاه مثل وکیل دادگستری یا پزشک متخصص اجتماعی، این قرار داد نوشته شود و همه شرط و شروط ها هم در آن نوشته شود.وجود قرارداد برای تشخیص اشخاصی که از نظر ژنتیکی با بچه ارتباط دارند، تعیین پدر و مادر قانونی طفل، تعیین تعهدات طرفین و شروطی که مورد توافق قرار گرفته است، دستیابی به قصد مشترک طرفین، برطرف نمودن شبهه زنا در مورد مادر جانشین و مشخص شدن نسب طفل متولد از مادر جانشین بسیار ضروری است.
هزینه اجاره رحم اجاره چقدر است؟
در بحث رحم اجاره ای به دلیل عدم وجود قانون مشخصی در این زمینه هزینه نامشخص است.
هزینه رحم اجاره ای کاملا توافقی است ومعمولا رقمی بین ۱۰ تا ۳۰ میلیون تومان می باشد. حتی برخی ها تا ۳۵ میلیون یا بیشتر هم قبول میکنند که این مساله به توافق دو طرف بستگی دارد.
قانون ناظر بر قرارداد رحم اجاره ای کدام است؟
در خصوص رحم اجاره ای قانون مشخصی وجود ندارد که دقیقا ناظر بر این امر باشد اما در سال ۱۳۸۲ قانونی در خصوص اهدای جنین در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید و شورای نگهبان نیز آن را در سال ۱۳۸۳ تایید کرد که می توان از آن در امر رحم اجاره ای نیز بهره برد اما در خصوص تنظیم قرارداد، ماده ۱۰ قانون مدنی راه گشا خواهد بود که مقرر می دارد: قراردادهای خصوصی نسبت به کسانی که آن را منعقد نموده اند، در صورتی که مخالف صریح قانون نباشد، نافذ است.
زوجینی که متقاضی جنین هستند نسبت به طفل متولد شده چه تکالیف و وظایفی دارند؟
مطابق ماده ۳ قانون اهداء جنین به زوجین،با وجود اینکه جنین در رحم زن دیگری که قابلیت بچه‌دار شدن را دارد جایگزین میشود، نوزاد متولد شده ویژگی های ژنتیکی پدر و مادر خود را به ارث میبرد و وظایف و تکالیف زوجین نسبت به طفل متولد شده از لحاظ نگهداری و تربیت و نفقه و احترام، نظیر وظایف و تکالیف اولاد و پدر و مادری است که به طور عادی و بدون احتیاج به رحم جایگزین دارای فرزند شده اند. با این وجود قانون در مورد نسب سکوت شده است در ماده ۳ همین قانون که رابطه طفل را به والدین خود مطرح می کند هیچ گونه سخنی از نسب مطرح نکره است که این رابطه بسته به نوع قرارداد اجاره رحم بسته میشود متفاوت است.
انواع و اقسام اجاره رحم
بسته به نوع قراردادی که جهت اجاره رحم بسته میشود رابطه نسبی طفل با طرفین از لحاظ قانونی متفاوت است:
روش جایگزین کامل:
هیچ ارتباط ژنتیکی میان مادرجانشین و نوزاد متولد شده وجود ندارد، که رایج ترین شکل اجاره رحم است، عمل لقاح زن و شوهر متقاضی در آزمایشگاه انجام میشود و پس گذشت سه روز جنین را در رحم اجاره شده جایگزین میکنند، آن شخص تا زمان رشد کامل جنین و وضع حمل، جنین را نگهداری میکند و پس از زایمان به زوجین نابارور تحویل میدهد، مادر میانجی کوچکترین تاثیر ژنتیکی بر فرزندی که در شکم دارد وارد نمی کند مگر در شرایط بسیار نادری که احتمال رخ دادن آن، یک در ده میلیون در نظر گرفته شده و اساسا صحبتی از آن به میان نمی‌آید.
روش جایگزینی نسبی:
در این حالت تخمک زنی که رحم را اجاره داده را با اسپرم مرد (متقاضی جنین) بازدار میکنند، بنابراین، مادر جانشین و پدر حکمی(متقاضی) با بچه ارتباط ژنتیکی خواهند داشت و زوجه نابارور(متقاضی جنین) هیچ ارتباط ژنتیکی با بچه نخواهد داشت، با توجه به رژیم حقوقی و اجتماعی کشورمان، معمولاً از انتخاب یک فرد برای درمان همزمان رحم جایگزین و اهدای تخمک به یک نفر اجتناب میشود.
استفاده از تخمک اهدایی:
در این حالت تخمک زن دیگری با اسپرم پدر حکمی(متقاضی) لقاح می‌یابد و جنین حاصل در رحم اجاره شده گذاشته میشود. صاحب رحم هیچ ارتباط ژنتیکی با بچه ندارد ولی پدر حکمی (صاحب اسپرم) از لحاظ ژنتیکی با بچه مرتبط است.
استفاده از جنین اهدایی:
در این روش جنین حاصل از اسپرم و تخمک اهدایی در رحم مادر جانشین جایگزین میشود. در این حالت مادر جانشین و والدین حکمی از لحاظ ژنتیکی هیچ ارتباطی با نوزاد ندارند.
ارث بری طفل متولد شده از رحم اجاره ای چگونه است؟
اصل بر این است که هر فرد یک پدر و یک مادر دارد و آنچه عرف و علم پزشکی بر آن تاکید دارد این است که صاحب تخمک مادر است و هیچگونه رابطه توارثی بین طفل و زن صاحب رحم برقرار نمیشود. مطابق مواد ۸۶۱ و ماده ۸۶۲ قانون مدنی یکی از موجبات ارث نسب است بنابراین اگر زن و مردی که متقاضی هستند بین‌شان عقد نکاح برقرار نشده باشد حکم ارث برای فرزند حاصل از رحم اجاره ای هم مانند فرزند ناشی از زنا تلقی میشود.
سه حالت را برای توارث طفل میتوان متصور شد:
- توارث بین پدر حکمی(صاحب اسپرم) و طفل:که در این حالت در هرصورت مردی که صاحب اسپرم است پدر طفل محسوب میشود و زمانی که جنین تشکیل شده حاصل اسپرم مرد و تخمک زن وشوهر باشد مشروع است و ارث بری وجود دارد.
- توارث بین مادر اصلی(صاحب تخمک) و طفل: همانطور طفلی از کسی که صاحب اسپرم است ارث میبرد بنابراین از شخصی که صاحب تخمک است هم ارث میبرد.
- توارث بین مادر جانشین (صاحب رحم اجاره‌ای) و طفل:مطابق ماده ۸۶۵ قانون مدنی اگر برای طفل و مادر اجاره ای وجود نسب را قائل شویم بر همین مبنا طفل دارای دو مادر است و از هردو ارث میبرد.
بیمارستان یا زایشگاه محل تولد جنین
بیمارستان یا زایشگاهی که طفل در آنجا متولد میشود، شخص حقوقی به شمار میرود که ،میتوان با اجازه قبلی جهت به دنیا آوردن فرزند ناشی از قرارداد رحم جایگزین در آن بیمارستان جهت تسهیل در روند تولد جنین توافقات لازم جهت درج نام پدر و مادر اصلی .طفل را انجام داد