انواع وکیل دادگستری و وکالت در نظام حقوقی ایران چیست؟

طبق قوانین مدنی ایران وکیل دادگستری کسی است که از طرف شخص دیگری (اعم از حقوقی یا حقیقی) به موجب عقد وکالت برای انجام کاری مأمور می‌شود. در این نوشتار از مجموعه مقالات آموزشی موسسه حقوقی سروش نافع دادمان به بررسی انواع وکیل دادگستری و انواع وکالت در نظام حقوقی ایران می پردازیم.

وکالت انواع متفاوتی دارد. وکالت یک عقد جایز است که در چارچوب مقررات قانون مدنی منعقد می‌شود و طرفین آن وکیل و موکل نامیده می‌شوند.شخص نیابت دهنده را موکل، و شخص نایب را وکیل می‌نامند.

از جمله اموری که انواع وکیل دادگستری برای پذیرش انواع وکالت مکلف به انجام آنها میباشد : تنظیم معاملات و قراردادهای تجاری نظیر خرید و فروش و اجاره، صدور و قبول اسناد تجاری نظیر چک و برات، انعقاد نکاح و طلاق، اداره‌ی اموال موکل و نیز طرح و پیگیری تمامی دعاوی حقوقی و کیفری در دادگاه می باشد.

اساساً تمامی امور حقوقی، قابلیت نیابت‌پذیری و انجام از سوی انواع وکیل دادگستری برای وکالت را دارند؛ مگر آنکه آن امور، از مواردی باشند که اصطلاحاً قائم به شخص موکل است و تنها اوست که می‌تواند آن امور را انجام دهد؛ نظیر شهادت، اقرار، لعان، تمکین و مواردی از این دست که قابل وکالت دادن نیستند و انعقاد وکالت در مورد آن‌ها، باطل است.

وکیل کسی است که از طرف شخص دیگری اعم از حقوقی یا حقیقی به موجب عقد وکالت برای انجام کاری مامور می شود.

تفاوت وکیل مدنی و وکیل دادگستری

وکیل دادگستری شخصی است که پروانه وکالت دادگستری به وی اعطاء شده است و با توجه به پروانه وکالت می تواند از طرف موکل خود در تمام مراجع قضایی حاضر شده و در چهارچوب قانون از موکل خود دفاع نماید. هر شخصی که پروانه وکالت دادگستری نداشته باشد و شما طی قرارداد وکالت انجام اموری را به وی واگذار نمایید وکیل مدنی نامیده می شود.

به موجب قانون وکلای مدنی نمی تواند در دادگاهها و مراجع قضایی دخالت نماید و در دادگاهها وکالت فقط از وکلای دادگستری پذیرفته می شود.

انواع وکیل دادگستری برای امور حقوقی و کیفری

 زمانی می توانیم شخصی را وکیل دیگری تلقی کنیم که قرارداد وکالت ما بین آنها تنظیم شده باشد و حدود اختیارات و وظایف وکیل در آن مشخص شده باشد و به همین دلیل ، وکیل نمی تواند خارج از حد متعارف و خارج از حدود قرارداد اقدامی انجام دهد و در واقع ، هر چند شخص وکیل باشد ، خارج از حدود قرارداد تنظیم شده فی ما بین وکیل و موکل ، اختیاری ندارد . در نظام حقوقی ایران برای امور مختلف حقوقی و کیفری انواع وکیل دادگستری و انواع وکالت های مختلف در نظر گرفته میشود .در ادامه این مقاله به بررسی انواع وکیل دادگستری برای پذیرش انواع وکالت میپردازیم.

وکیل انتخابی

یکی از انواع وکیل دادگستری وکیل انتخابی می باشد. وکیل انتخابی وکیلی است که شخص آن را با انتخاب خود برمیگزیند و با انعقاد قرارداد وکالت از او می خواهد انواع وکالت او را برای دفاع از حقش در مراجع قضایی برعهده بگیرد.

وکیل تسخیری

درصورتی که که دعوایی کیفری جریان داشته و علیرغم ضروری بودن حضور وکیل، در دادرسی و محاکمات، بدلیل امتناع متهم از اخذ وکیل و یا نداشتن بضاعت مالی برای این کار، وکیلی برای دفاع از متهم وارد پرونده نشده است به تشخیص دادگاه ، از بین انواع وکیل دادگستری وکیل رایگان برای او گرفته می‌شود. عنوان وکیلی که به این ترتیب وارد پرونده می گردد،‌وکیل تسخیری است.

وکیل معاضدتی

یکی دیگر از مهمترین انواع وکیل دادگستری برای وکالت پرونده های حقوقی وکیل معاضدتی می باشد. طبق قانون مدنی همه افراد در مراجع قضایی باید برای خود وکیل داشته باشند، اما زمانی که که شخص برای دفاع از حقوق خود در دعاوی حقوقی نیاز به وکیل داشته باشند ولی بدلایلی امکان گرفتن وکیل نداشته باشند ، با تشخیص عسرو حرج موکل از سوی دادگاه و یا تشخیص کمسیون معاضدت کانون وکلا، در این موارد وکیلی بصورت رایگان دفاع از حقوق شخص معسر را برعهده می گیرد. عنوان وکیل یاد شده در این موارد، وکیل معاضدتی است.

وکیل قراردادی(تعبینی)

وکالت تعیینی که به آن وکالت قراردادی و یا تعبینی به وکالتی اطلاق می‌شود که هر یک از اصحاب دعوا برای دفاع و اقامه‌ی دعوا و تعقیب آن به یکی از انواع وکیل دادگستری یعنی وکیل قراردادی اعطا می‌کنند.

وکیل  اتفاقی

وقتی شخصی تحصیل کرده رشته حقوق باشد ولی شغل او وکالت نباشد، بخواهد بصورت اتفاقی برای حل مشکلاتی که بستگان نزدیک او در مراجع قضایی دارند ، خارج از چرخه و آزمونهای سخت کانون وکلای دادگستری ، از این کانون برای همان مورد خاص پروانه وکالت موردی بگیرد ، با طی مراحل قانونی و پرداخت هزینه مربوطه می تواند به این امر اقدام کند. شخصی که با این روش یکی از انواع وکالت موردی برای دفاع از حقوق بستگانش گرفته است را وکیل اتفاقی می گویند.

وکیل سازمانی

وکیل سازمانی یکی دیگر از انواع وکیل دادگستری می باشد .در راستای اجرای قانون حمایت قضایی از کارکنان دولت و نیروهای مسلح ، درصورتیکه کارکنان دولتی اعم از کشوری و لشگری در امور خدمتی خود دچار مشکل حقوقی و قضایی شوند ، سازمان محل خدمت وی، می تواند کارشناسان حقوقی خود راجهت دفاع از حقوق کارکنانی که دچار مشکل شده اند، به عنوان وکیل همان کارکنان به مراجع قضایی معرفی نمایند و یا به آنها مشاوره حقوقی بدهد. کارشناسان حقوقی که در این خصوص انواع وکالت کارکنان اداره متبوع خود در مراجع قضایی جهت دفاع از آنها را بر عهده می گیرند، وکیل سازمانی نامیده می شوند.

وکیل قوه قضائیه

وکیل قوه قضائیه (ویا وکیل ماده ۱۸۷) از انواع وکیل دادگستری به اشخاصی اطلاق میشود که در اجرای ماده ۱۸۷ قانون برنامه پنج ساله سوم توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی کشور از مرکزی بنام مرکز امور مشاوران حقوقی و کارشناسان قوه قضائیه پروانه وکالت دریافت می کنند.

وکیل کارآموز

اشخاص تحصیل کرده در رشته های حقوق پس از قبولی در آزمون های ورودی دشوار کانون وکلای دادگستری می بایست مدتی را پیش وکیل با تجربه به عنوان کارآموز سپری نمایند. این افراد می توانند در همان مدت کارآموزی زیر نظر سرپرستان خود، در مسائلی که خیلی سنگین نباشد به امر انواع وکالت هم بپردازند. به وکلایی که در دوران کارآموزی به انواع وکالت می پردازند، وکیل کارآموز و یا کارآموز وکالت می گویند.

وکیل حمایتی (وکیل ایثارگران)

آخرین مورد از انواع وکیل دادگستری وکیل حمایتی یا وکیل ایثارگران می باشد. زمانی که بسیجیان و افراد ایثارگر در موضوعات حقوقی و قضائی با مشکلاتی رو به رو می شوند، وکلای قضائی که در اجرای قانون حمایت قضایی و یا قانون سپاه از دفتر حمایت قضایی پروانه دریافت نموده اند، به عنوان وکیل ایثارگران و بسیجیان در مراجع قضایی حاضر شده و خود را با نام وکیل حمایتی یا وکیل ایثارگران معرفی می کنند.

انواع وکالت 

وکالت در توکیل: به وکیلی گفته می شود که از سوی موکل خود اختیار مشخص کردن وکیل دیگری را برای او داشته باشد.

وکالت بلاعزل: به وکالتی گفته می شود که وکالت وکیل و یا عدم عزی وکیل حین قرارداد لازمی شرط شده باشد.

طرق انقضای وکالت: با استعفای وکیل، با عزل موکل، با فوت یا جنون موکل و یا وکیل.

طرق فسخ وکالت: با از بین بردن متعلق وکالت، با انجام کاری از طرف موکل که منافی با وکالت وکیل باشد و با انجام موضوع وکالت از طریق خود موکل.

 وکالت اتفاقی: براساس ماده ۲قانون وکالت اشخاصی که دارای معلومات کافی برای وکالت باشند اما پروانه ی وکالت نداشته باشند،میتوانند درسال سه مرتبه با گرفتن جواز وکالت اتفاقی ازکانون مربوط،برای اقربای سببی یا نسبی خودتا درجه دوم ازطبقه سوم وکالت نمایند.

وکالت درامورحسبی: برابرماده ۱۵ قانون امور حسبی و تبصره ی آن،در امور حسبی اشخاص ذی نفع می توانند شخصا در دادگاه حاضرشده و یا نماینده بفرستند و نیز میتوانند کسی را به سمت مشاور،همراه خود به دادگاه بیاورند. نماینده در این ماده اعم از وکلای دادگستری و غیر آنها است. افزون بر آن، دارندگان پروانه ی مشاوره حقوقی قوه ی قضاییه ،نیز  میتوانند وکالت اشخاص را در دادگاه عهده دار  شوند.

وکالت معاضدتی: ماده ۲۴ قانون وکالت به کسانی که قدرت تادیه ی حق الوکاله ندارند حق داده است که از کانون وکلا در این خصوص تقاضای معاضدت نمایند،که در اینصورت کانون مکلف به معرفی وکیل معاضدتی است.به همین منظور ماده ۲۳ قانون مزبور،وکلای دادگستری را مکلف نموده است که همه ساله در سه دعوای حقوقی به عنوان معاضدت قبول وکالت نمایند.

وکالت تسخیری: به موجب ماده ۳۴۸ قانون آیین دادرسی کیفری در جرائمی که مجازات آن ها سلب حیات،حبس ابد،قطع عضو و…است اگر متهم وکیل معرفی نکرده و یا وکیل او بدون عذر موجه دردادگاه حاضر نشود،دادگاه باید برای او وکیل تسخیری تعیین نماید.

اثبات وکالت

وکالت می بایست در نظر دادگاه محرز باشد. در حقیقت چون علی الاصول تمام اقدامات و اعمال وکیل نسبت به موکل درحدود وکالت نامه موثر و از نظردادگاه نیز به منزله ی اقدامات و اعمال موکل است، وکالت وکیل باید اثبات شود.

آثار وکالت انواع وکیل دادگستری

وکلای دادگستری،چون به جای اصحاب دعوا میباشند،باید همه ی اقدامات و اعمالی را که آنها قانونا باید یا میتوانند برای احقاق و حفظ حقوق خود معمول دارند،در زمان لازم به وکالت از موکل انجام دهند. از جمله اینکه وکلا مکلفند در هنگام محاکمه حضور داشته باشند.مگر اینکه دارای عذر موجه باشند.که این موارد در ماده ۴۱ قانون آیین دادرسی مدنی ذکر شده است.

موارد انقضای انواع وکالت

تا اینجای مبحث با انواع وکیل دادگستری و انواع وکالت در پرونده های مختلف آشنا شدیم .در ادامه با موتردی  اطبق ماده ۶۷۸ قانون مدنی انواع وکالت به طرق زیر انقضا می یابد:

• عزل موکل که وکیل را از وکالت عزل کند.
• مرگ یا جنون وکیل یا موکل
• سفه وکیل و موکل
• پایان یافتن موضوع وکالت

مقایسه وکیل پایه یک و وکیل پایه دو

دو مورد از انواع وکیل دادگستری وکیل پایه یک و پایه دو می باشد که در این بخش تفاوت های این دو نوع وکیل را در انواع وکالت با هم بررسی می کنیم.

وکلای پایه دو دادگستری فقط حق شرکت در  آن دسته از محاکم کیفری را دارند که به جرم‌های تعزیری مستوجب حبس کمتراز ۱۰ سال و شلاق و جزای نقدی و اقدامات تامینی منتج می‌شود و در محاکم حقوقی نیز  تنها زمانی حق دفاع از موکل خود را دارند که بازخواسته کمتر از ۵۰۰میلیون ریال باشد و یا خواسته غیر مالی باشد مگر در دعاوی مربوط به اختلافات در اصل نکاح، اصل طلاق، اثبات و نفی نسب .

درصورتی که یک وکیل پایه یک دادگستری حق شرکت در تمامی محاکم اعم از حقوقی و کیفری و… را دارد.
وکلایی که از کانون وکلای دادگستری پروانه اخذ می‌کنند و پس از آن به‌ صورت ۲ سال کار آموزی دوره را طی می‌کنند و می‌توانند زیر نظر وکیل سرپرست نسبت به دفاع از حقوق موکل اقدام کنند ، پس از طی ۲ سال و همچنین تأیید صلاحیت علمی و گزینش‌های مربوطه موفق به اخذ پروانه وکالت پایه یک شوند.

برای اکثر افرادی که می خواهند یک وکیل برای پرونده خود انتخاب کنند، در صورتی که نام وکیل دارای عنوان پایه یک باشد، برای آنها یک اطمینان خاطر خواهد بود. با وجودی که داشتن پروانه پایه یک برای وکلا نوعی اعتبار و پشتوانه سابقه کاری به شمار می آید، ولی در برخی مواقع تجربه وکیل مجرب بیشتر از مدرک پایه یک مهم است.

پس به طور قطع نمی توان گفت که وکیل پایه یک نسبت به وکیل پایه دو برتری دارد. در حقیقت می توان گفت که وکلای پایه یک و وکلای پایه دو دادگستری از نظر محدوده اختیاراتی که دارند، با یکدیگر فرق می کنند. پس اگر وکیل انتخاب شده وکیل پایه دو دادگستری باشد، لازم است بررسی شود که وکیل مربوطه اجازه دارد که پرونده حقوقی یا کیفری را بر عهده بگیرد یا خیر.

حدود اختیارات انواع وکیل دادگستری

موکل حدود اختیارات وکیل را در قرارداد وکالت مشخص می نماید. اگر وکیل خارج از اختیارات مندرج در قرارداد وکالت اقدام کند، اقدام وی فضولی محسوب می شود. یعنی اگر موکل اقدام وکیلش را تأیید نکند این اقدام وی اعتباری ندارد و شخصاً مسئول این اقدام خود می باشد و به موکل ارتباطی ندارد.

وظایف انواع وکیل دادگستری

باید غبطه موکل خود را حفظ کند. یعنی در اجرای مورد وکالت باید آنچه که عرفاً، قانوناً و عقلاً نیاز است را رعایت کند. یعنی اگر به وکیل اختیار تام می دهیم ، باز هم متعهد به حدود قانونی، عرفی و اخلاقی می باشد.

وکیل مطابق قانون باید حساب دوره وکالت خود را به موکل ارائه نماید. یعنی باید تمام اقداماتی را که از طرف موکل خود انجام داده به موکل گزارش دهد. اگر پولی را دریافت نموده و یا تعهدی داده است جزء این اقدامات برای موکل محسوب می شود و وی امین موکل است یعنی برای مثال اگر مالی را که از طرف موکل دریافت نموده است به موکل تسلیم نماید و و اگر این مال را به نفع خود تصرف نماید مرتکب جرم خیانت در امانت شده است.

 وظایف وکیل بطور کلی:

• حضور در دادگاه به عنوان نماینده موکل خود و دفاع از وی
• پیگیری امور قید شده در وکالت نامه
• تهیه پیش نویس‌‌‌‌‌ها، قراردادها و نامه‌‌‌‌‌ها برای درج در پرونده
• . جمع آوری و نگهداری از مستندات و مدارک مربوط به پرونده برای ارائه به دادگاه جهت دفاع از موکل خود
• شرکت کردن در جلسات و مذاکره‌‌‌‌‌ها و بررسی بیشتر پرونده و یا ارائه توضیحات یا دلایل و مدارک به ذی نفعان
• ارائه مدارک و شواهد به دادگاه و دفاع از موکل
• مشاوره حقوقی به مراجعان
• تحلیل نتیجه موارد با استفاده از دانش رویه‌‌‌‌‌های قضایی

حق الزحمه انواع وکیل دادگستری

اگر برای پرداخت حق الزحمه ، بین طرفین قرارداد وکالت توافق شده باشد، ملاک قراداد حق الزحمه می باشد و اگر قراردادی بین طرفین نباشد مطابق قانون موکل باید حق الزحمه را پرداخت نماید.حق الزحمه در این مورد مطابق شرایط عرف بسته به نوع کاری که انجام داده و مدت زمانی که برای کار صرف نموده محاسبه می شود.

برای پرداخت حق الزحمه در صورتی که بین طرفین قراردادی وجود داشته باشد ملاک ، قرارداد حق الزحمه می باشد و اگر قراردادی نباشد حق الزحمه مطابق تعرفه قانونی که از طرف قوه قضاییه تصویب شده است می باشد و موکل باید حق الزحمه را بر مبنای آن پرداخت نماید.

 قرارداد وکالت 

قرارداد وکالت می تواند بین وکیل و موکل به صورت عادی تنظیم شود یعنی طرفین خود قراردادی را امضاء نموده و حدود اختیارات وکیل را در آن مشخص و طرفین قرارداد آن را امضاء نمایند. همچنین  می توانند قرارداد وکالت را به صورت رسمی در دفترخانه اسناد رسمی تنظیم نمایند. باید توجه داشت که اگر وکالت به صورت عادی تنظیم شود دارای همان اعتبار وکالتنامه عادی می باشد. اما چون سند وکالت عادی است ممکن است مورد قبول اشخاص ثالث قرار نگیرد.

وکلای دادگستری از فرم های قراردادی که توسط کانون وکلا تهیه شده و در اختیار آنها قرار می گیرد برای تنظیم قرارداد وکالت استفاده می نمایند و دادگاهها این قراردادها را می پذیرند. نیازی به تنظیم وکالتنامه رسمی بین طرفین نمی باشد.

در قرارداد وکالت باید اختیارات انواع وکیل دادگستری به طور صریح بیان شده باشد. موکل می تواند برای مدت معین حق انجام بعضی امور که اختیار آن را داده از خود سلب نماید. همچنین می تواند وکیل دیگری به وکیل قبلی ضمیمه نماید. همچنین می تواند شخصی را به عنوان امین به وکیل ضمیمه نماید. موکل می تواند مقرر نماید که وکیل قبلی باید به اتفاق وکیل جدید مورد وکالت را انجام دهد یا هر دو منفرداً می توانند مورد وکالت را انجام دهند. همچنین اگر امین به وکیل ضم  شده موکل می تواند مقرر دارد که وی با نظر امین عمل کند.

ماهیت قرارداد انواع وکیل دادگستری

قرارداد وکالت عقدی جایز است یعنی موکل می تواند هر زمان وکیل خود را عزل کند و عقد وکالت را به اصطلاح فسخ نماید. اگر موکل وکیل را عزل نمود اعمالی را که وکیل قبل از تاریخ عزل خود انجام داده درست است و برای کارهایی که انجام داده مستحق دریافت حق الزحمه نیز می باشد.

اگر وکیل یا موکل فوت شوند عقد وکالت باطل می شود بنابراین اگر بعد از فوت موکل وی اقدامی انجام دهد این اقدامات فضولی است و ورثه می توانند این اقدامات را تنفیذ یا ترد نمایند.

 وکالت عادی و وکالت بلاعزل

همانطور که ذکر شد قرارداد وکالت عقد جایز است یعنی موکل می تواند هر زمان وکیل خود را عزل نماید و عقد را فسخ نماید. اگر وکیل بخواهد چنین حقی را از موکل سلب نماید باید شرط عدم عزلش ضمن عقد دیگری مندرج شود که آن عقد لازم باشد یعنی قابل فسخ نباشد. لذا در قرارداد وکالت طرفین اقرار می نمایند که ضمن عقد خارج لازم حق عزل را از خود سلب نموده اند. این بدان معنا است که طرفین اقرار می کنند ضمن عقد دیگری که لازم است حق عزل را سلب نموده اند و با توجه به این موضوع دیگر موکل نمی تواند برای مدت توافق شده وکیل را عزل نماید. اما وکالتنامه هایی که چنین شرطی بین طرفین صورت نگرفته وکالت عادی محسوب می شوند. یعنی موکل می تواند هر زمان که مایل بود وکیل خود را عزل نماید.

 تعهدات وکیل

هر زمان از جرم انواع وکیل دادگستری خساراتی به موکل وارد گردد که مسبب آن وکیل باشد، موظف خواهد بود، وکیل باید در تصرفات و کارهای خود مصلحت موکل را رعایت کند و از اختیارات واگذار شده تجاور نکند.

وکیل باید چیزی را که به جای موکل خود دریافت می کند به وی بدهد، اگر برای اعمال مسئله ای دو و یا چند وکیل مشخص شده باشد هیچ نمی تواند بدون دیگری و یا دیگران در مسئله ای دخالت کند و در صورتی که وکیل وکالت در توکیل نداشته باشد نمی تواند اعمال مسئله ای را به فرد دیگری بدهد.

تعهدات موکل

موکل می بایست همه ی تعهداتی را که وکیل در حد وکالت خود برعهده گرفته است را انجام دهد. موکل می بایست همه ی هزینه هایی که وکیل برای انجام وکالت کرده است را بدهد. همچنین موکل می بایست اجرت وکیل را بدهد مگر اینکه در قرارداد وکالت چیز دیگری را قید کرده باشد.

گردآورنده : موسسه حقوقی سروش نافع دادمان (شعبه مرکزی کرج)