تفاوت غرامت و دیه در قانون چه می باشد؟

به طور کلی هم دیه و هم غرامت نهادهایی برای حمایت و جبران خسارت مالی از زیان دیده در مقابل صدمات و جراحات جسمانی هستند. این دو مفهوم در شرع مقدس سابقه ای دیرینه دارند و هر دو در شمار جرائم علیه تمامیت جسمانی قرار می گیرند.اما تفاوت غرامت و دیه در قانون چه می باشد؟

بسیاری از افراد گمان می کنند دیه همان غرامت است؛ در حالی که قانون گذار میان دو مفهوم دیه و غرامت قائل به تفکیک شده و احکام متفاوتی را برای آن ها در نظر گرفته است. لذا شناخت دیه و غرامت و تفاوت های آن، چه برای محکومان و چه برای بزه دیدگان امری حائز اهمیت تلقی می شود.

از این رو، در این مقاله، قصد داریم شما علم جویان عزیز را با مفهوم دیه و غرامت، آگاه کنیم  که آیا غرامت همان دیه است. سپس، تفاوت دیه و غرامت در قانون مورد بررسی قرار می گیرد و در نهایت درباره قانون حاکم بر غرامت و دیه صحبت خواهد شد

مفهوم دیه و غرامت

از آنجا که برای شناخت تفاوت دیه و غرامت، ابتدا باید با مفهوم آن ها آشنا شد. لذا در این قسمت از مقاله، مفهوم دیه و غرامت مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. قانون گذار در ماده ۱۷ قانون مجازات اسلامی دیه را تعریف کرده و مقرر می دارد: «دیه اعم از مقدر و غیرمقدر، مالی است که در شرع مقدس برای ایراد جنایت غیرعمدی بر نفس، اعضاء و منافع و یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد به موجب قانون مقرر می‌ شود.»

به عبارت دیگر دیه یا همان خون بها، مال یا پولی است که در اسلام برای جنایت غیر عمد بر جان و جسم دیگری یا جنایت عمد که به هر علت، قصاص منتفی است؛ در نظر گرفته شده است. این مال توسط مرتکب به مجنی علیه یا اولیای دم او پرداخت می شود.

مطابق ماده فوق الذکر دیه اعم از مقدر و غیر مقدر می باشد. در دیه مقدر، مبلغ و مقدار دیه در قانون مشخص شده است، اما در دیه غیرمقدر یا ارش، مبلغ دیه در قانون مشخص نشده است و این مبلغ توسط قاضی و با جلب نظر کارشناس تعیین می شود.

پس از شناخت مفهوم دیه، در ادامه مفهوم غرامت بررسی می شود. غرامت در لغت به معنای جریمه، تاوان و خسارت می باشد و در اصطلاح مبلغی است که شخصی که مقصر شناخته می شود، باید به شخص زیان دیده پرداخت نماید. لازم به ذکر است غرامت می تواند به صورت وجه نقد، تعمیرات، بازسازی یا جایگزینی باشد. همچنین غرامت در بیمه جبران ضرر و زیانی است که آن زیان را بیمه گذار وارد کرده، اما بیمه گر با دریافت حق بیمه متعهد به پرداخت آن می شود.

آیا غرامت همان دیه است؟

پس از شناخت مفهوم دیه و غرامت در قسمت پیشین مقاله، ممکن است برای برخی از افراد، این سوال مطرح شود که آیا غرامت همان دیه است؟ و اینکه تفاوت غرامت و دیه در قانون چه می باشد؟ لذا در ادامه به این پرسش، پاسخ داده می شود. همانطور که بیان شد؛ دیه یا همان خون بها، مال یا پولی است که در اسلام برای جنایت غیرعمد بر جان و جسم دیگری یا جنایت عمد که به هر علت قصاص منتفی است، در نظر گرفته شده است.

همچنین غرامت مبلغی است که شخص که مقصر شناخته شده (قراردادی یا غیرقراردای) باید به زیان دیده پرداخت نماید. غرامت می تواند به صورت وجه نقد، تعمیرات، بازسازی یا جایگزینی باشد. در این که دیه مجازات است یا غرامت، بین حقوقدانان اختلاف نظر است.

گروهی بر این باورند با توجه به آن که قانون صراحتا دیه را جزو مجازات های اصلی در نظر گرفته است؛ دیه مجازات است، اما در مقابل گروهی دیگر معتقدند دیه نوعی غرامت است؛ چرا که با گذشت زیان دیده پرداخت آن منتفی می شود.

همچنین این مبلغ به صندوق دولت واریز نمی شود و برای خود زیان دیده در نظر گرفته شده است و به طور کلی احکام ضمان و مسئولیت مدنی را به همراه دارد. با بررسی دقیق تر می توان برای دیه ماهیتی دو گانه در نظر گرفت و آن را هم به عنوان مجازات و هم به عنوان غرامت تلقی کرد، اما به هر حال غرامت و دیه در بسیاری از مقررات با یکدیگر متفاوت می باشند که در ادامه مقاله، این تفاوت ها مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.

تفاوت غرامت و دیه در قانون

در قسمت قبل بیان شد؛ دیه همان غرامت نیست و این دو با یکدیگر تفاوت هایی دارند. لذا برای بسیاری از افراد این سوال مطرح شود که تفاوت غرامت و دیه چیست؟ از این رو، در ادامه، تفاوت غرامت و دیه در قانون مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.

در بیان تفاوت های غرامت و دیه باید بیان کرد دیه صرفا به صورت مال پرداخت می شود، اما غرامت می تواند به صورت وجه نقد، تعمیرات، بازسازی یا جایگزینی باشد. همچنین مطابق ماده ۵۵۵ قانون مجازات اسلامی بخش دیات: «هرگاه رفتار مرتکب و فوت مجنی علیه هر دو در ماه های حرام «محرم، رجب، ذی القعده و ذی الحجه» یا در محدوده حرم مکه، واقع شود، خواه جنایت عمدی خواه غیرعمدی باشد، علاوه بر دیه نفس، یک سوم دیه نیز افزوده می‌گردد.» اما در میزان پرداخت غرامت در ماه های حرام و غیر حرام تفاوتی وجود ندارد.

علاوه بر این موارد، چنانچه محکوم علیه به علت عدم پرداخت غرامت یا جزای نقدی بازداشت شود، تعداد روزهای حبس او از میزان جزای نقدی یا غرامت کاسته می شود، اما در صورتی که محکوم علیه بابت استنکاف از پرداخت دیه حبس شود، تعداد روزهای حبس او باعث کاهش میزان دیه نمی شود.

در تفاوت دیگر غرامت و دیه می توان بیان کرد، چنانچه محکوم علیه فوت کند، پرداخت غرامت یا جزای نقدی منتفی می شود، اما پرداخت دیه در صورت فوت محکوم علیه منتفی نمی شود. همچنین قانون مجازات اسلامی برای مهلت پرداخت دیه حسب نوع جنایت یعنی عمد، شبه عمد و خطای محض به ترتیب مهلت زمانی یک سال، دو سال و سه سال قمری را از زمان وقوع جنایت در نظر گرفته است، اما بر اساس این قانون، مهلت پرداخت غرامت پس از قطعیت حکم می باشد.

دیه به مجنی علیه یا اولیا دم او پرداخت می شود، در حالی که غرامت گاهی به صندوق دولت و گاهی به زیان دیده پرداخت می شود. همچنین مقررات راجع به مستثنیات دین راجع به جانی اعمال نمی شود و چنانچه تنها دارایی جانی مستثنیات دین او باشد، باز هم جهت پرداخت دیه توقیف و به فروش می رسد، اما درباره محکوم علیه به پرداخت غرامت یا جزای نقدی، مقررات راجع به مستثنیات دین در نظر گرفته می شود.

قانون حاکم بر غرامت و دیه

پس از شناخت مفهوم دیه و غرامت و ذکر این نکته که غرامت همان دیه نیست و همچنین آشنایی با تفاوت غرامت و دیه، در قسمت های پیشین مقاله، اکنون در قسمت پایانی مقاله، درباره قانون حاکم بر غرامت و دیه صحبت می شود. ماده ۱۴ قانون مجازات اسلامی مقرر می دارد: «مجازات های مقرر در این قانون چهار قسم است:

الف- حد

ب- قصاص

پ- دیه

ت- تعزیر

در واقع قانون گذار در قانون مجازات اسلامی به بیان مقررات راجع به دیه پرداخته است و مواد ۴۴۸ تا ۷۲۸ قانون مجازات اسلامی را به آن اختصاص داده است. همچنین در ماده ۴۸۸ قانون مجازات اسلامی بیان می کند: «دیه مقدر، مال معینی است که در شرع مقدس به سبب جنایت غیرعمدی بر نفس، عضو یا منفعت، یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد، مقرر شده است.»

 اما همانطور که بیان شد؛ غرامت در شمار جرائم تعزیری قرار دارد و قانون حاکم بر آن با توجه به عمل ارتکابی که ممکن است جرم و یا خسارت مدنی باشد، می تواند شامل بخشی از مواد قانون مدنی در خصوص جبران خسارت و ضرر و زیان وارده و بخشی از قانون مجازات اسلامی در بخش تعزیرات باشد.