واژه انتفاع به معنی بهره بردن است و حق انتفاع نیز معادل حق استفاده می باشد. در واقع حق انتفاع زمانی مطرح است که استفاده کننده مال، مالک آن مال نیست و این حق بنا به شرایط یا عقدی به شخص داده شده است.همچنین حقوقدانان در تعریف حق ارتفاق می‌گویند، حق ارتفاق حقی است که به موجب آن صاحب ملکی به اعتبار مالکیت خود، می‌تواند از ملک دیگری استفاده کند.
حق نفع در ماده ۴۰ قانون مدنی به اینگونه تعریف شده است:
حق انتفاع عبارتست از حقی که به موجب آن، شخص اجازه دارد از مالی که در تملک شخص دیگری بوده و یا مالک خاصی ندارد استفاده نماید.
حق انتفاع حقی است که به موجب آن شخص می تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد استفاده کند. حق انتفاع یکی از شاخه ها و مراتب مالکیت است. این حق بر اساس قرارداد از سوی مالک ملک به اشخاص دیگر قابل واگذاری است.
به عنوان مثال: مالک می تواند حق سکونت در ملک خود را برای مدت معین به دیگری واگذار کند که در اصطلاح به این حق، حق سکنی گفته می شود.
عمری یکی دیگر از اقسام حق انتفاع است که بر اساس آن مالک به شخصی اجازه می دهد تا زمانی که زنده است در ملک او ساکن شود و در صورت فوت آن شخص حق عمری از بین می رود.
اصل بر این است که مالک نسبت به ملک خود اختیار و تسلط کامل دارد. وجود حق نفع برای دیگری باعث محدود شدن تسلط مالک بر ملک خود می شود. به همین خاطر وجود حق انتفاع برای شخص نیاز به اثبات دارد. براین اساس کسی که مدعی داشتن حق نفع در ملک دیگری است و قرارداد مکتوبی در دست ندارد می تواند برای اثبات حق خود طرح دعوا کند.
حکم به اثبات حق انتفاع جنبه اعلامی دارد و تعلق حق مذکوررا برای خواهان مستحکم می کند هم چنین صاحب حق که آن را در دادگاه ثابت کرده است، می تواند به استناد این حکم دعوای رفع مزاحمت و ممانعت از حق را مطرح کند.
حق نفع نسبت به مالی برقرار می شود که استفاده از آن با بقای عین ممکن باشد. حق انتفاع به وسیله عقد و قرارداد برقرار می شود بنابراین در دادخواست حق انتفاع خواهان باید بتواند ثابت کند که بین او و مالک ملک در خصوص واگذاری حق انتفاع از ملک، معامله ای صورت گرفته است.
در صورتی که مالک برای حق انتفاع مدتی معین نکرده باشد در اصطلاح حبس مطلق است و مالک می تواند هر وقت بخواهد از اعطای حق انتفاع رجوع کند و از انتفاع صاحب حق جلوگیری کند.
در صورت انقضای مهلت حق نفع و یا ازبین رفتن مالی که حق انتفاع آن به دیگری واگذار شده است، حق انتفاع از بین می رود و طرح دادخواست اثبات حق موضوعیت ندارد.
انواع حق انتفاع و جزئیات قانونی آن
این حق به سه حالت عمری، رقبی و سکنی می باشد که در زیر به تشریح آنها می پردازیم:
عمری (عُمری):
حقی است که مالک به واسطه عقدی به میزان عمر خود یا منتفع و یا شخص دیگری تعیین می کند.
رقبی (رُقبی):
حقی است که مالک به مدت معینی تعیین می کند. به عنوان مثال در اختیار قرار دادن مالی مانند ملک، اتومبیل و … به شخص برای مدت معین
سکنی (سُکنی):
حق سکونت در ملک که می تواند بصورت رقبی یا عمری تعیین شود که به حق سکنی نیز معروف است.
مدت قانونی حق انتفاع
طبق ماده ۴۴ قانون مدنی، اگر مالک برای انتفاع مال خود مدتی تعیین نکرده باشد این حق تا زمان فوت او اعتبار دارد. مگر اینکه مالک قبل از فوت نسبت به مال خود رجوع داشته باشد.
در خصوص جزئیات حق نفع در ماده ۴۸ قانون مدنی آمده است که شحص دارای حق باید از مال در اختیار گذاشته سوء استفاده نکرده و در محافظت از آن مال کوتاهی نداشته باشد. همچنین در در ماده ۴۹ قانون مدنی به این موضوع اشاره شده است که هزینه لازم برای نگهداری مال مشمول بر حق نفع بر عهده منتفع نیست مگر اینکه بر این موضوع شرط شده باشد. در ماده ۵۰ قانون مدنی نیز ذکر شده که اگر مال مشمول بر حق انتفاع با کوتاهی منتفع دچار آسیب یا از بین نرفته باشد، شخص مسئولیتی در قبال آن نخواهد داشت. برای مثال ملکی که در اختیار شخصی قرار داده شده است در حوادثی مانند زلزله، سیل، رانش زمین و مواردی از این دست نابود شده و یا آسیب ببیند آن شخص هیچ مسئولیتی نخواهد داشت.
در چه شرایطی منتفع ضامن جبران متضرر شدن مالک است؟
- در صورت سوء استفاده از مال
- در صورت عدم رعایت شروط لحاظ شده
مواردی که موجب زایل شدن (از بین رفتن) حق نفع می شود:
- انقضای مدت
- از بین رفتن مال موضوع انتفاع
اگر مالک، مال خود را به دیگری انتقال دهد و مالک جدید از حق انتفاع آن مال بی خبر باشد حق فسخ معامله را خواهد داشت. لازم به ذکر است که در صورت علم بر این موضوع، معامله قابل فسخ نبوده و همچنین حق نفع پا برجا می ماند.
آیا حق انتفاع همان اجاره است؟
با وجود شباهت هایی که وجود دارد در پاسخ باید گفت خیر! و این دو با یکدیگر تفاوت دارند. در واقع این دو را می توان بصورت زیر مجزا نمود:
تفاوت حق انتفاع و اجاره؟
- در اجاره که به مدت زمان معینی تعیین می شود مالکیت وجود دارد اما در انتفاع صرفا حق بهره برداری محدود.
- برای اجاره مبلغی تعیین می شود اما برای انتفاع ممکن است عوضی تعیین نشده باشد.
- در اجاره امکان اینکه نوع بهره برداری بصورت اجاره به غیر باشد وجود دارد اما در انتفاع خیر.
حق ارتفاق چیست ؟
طبق ماده ۹۳ قانون مدنی حق ارتفاق حقی است برای شخص در ملک دیگری.به عبارت دیگر حق ارتفاق حقی است که به موجب آن صاحب ملکی به اعتبار مالکیت خود می تواند از ملک دیگری استفاده کند به عنوان مثال حق عبور از ملک دیگری یا حق داشتن ناودان در ملک مجاور.
حق ارتفاق هم به صورت قرارداد هم به حکم قانون شکل می گیرد.
قرارداد: مالک ملک می تواند با قرارداد حق عبور یا حقوق دیگری را به شخصی واگذار کند.
حکم قانون: ممکن است حق ارتفاق ناشی از حکم قانون و وضعیت طبیعی املاک باشد مثلاً زمینی بالاتر از زمین دیگر است بر حسب طبیعت دارای حق ارتفاق برا آب باران نسبت به زمین پایین تر است. در آپارتمان ها اگر انباری یک واحد، پشت پارکینگ واحد دیگر قرار داشته باشد مالک انبار حق عبور از پارکینگ را دارد.
حق ارتفاق محدود کننده استفاده مالک است و به طور معمول در سند رسمی ملک درج می شود اما اگر حقوق ارتفاقی، به هر دلیل ثبت نشده باشد کسی که مدعی داشتن حق ارتفاق در ملک مجاور است و قرارداد مکتوبی ندارد برای اثبات حق خود باید در مراجع قضایی اقامه دعوا کند و برای اینکه حق مزبور در پرونده ثبتی ملک درج شود الزام مالک به ثبت آن نیز قابل مطالبه است.