عموماً مادران دارای عواطف و دلبستگی شدید عاطفی به فرزند می‌باشند و دلبستگی‌ها و نگرانی‌های خاصی نسبت به فرزند و به خصوص فرزندان خردسال خود دارند. در صورتی که حق حضانت فرزند با توجه به قانون با پدر است.
در این راستا در مواقع کشمکش‌های درونی خانواده و زمانی که در مورد زندگی زناشویی خود با همسر به بن‌بست می‌رسند، وقتی پای کودکی در میان باشد، عمدتاً و اکثریت زنان به خاطر فرزندانشان ناملایمات زندگی زناشویی را تحمل می‌کنند و دم از جدایی نمی‌زنند.در این نوشتار از مجله حقوقی دادمان به بررسی شرایط و قوانین وضع شده برای حق حضانت مادر نسبت به فرزند می پردازیم.
حق حضانت مادر نسبت به فرزند
بنا به قانون، نگهداری و ترتبیت اطفال بر عهده زن و شوهر است اما گاهی اوقات به واسطه وجود اختلاف حق حضانت فرزند به پدر و یا مادر واگذار می شود.
سرپرستی و نگهداری طفلی که پدر و مادر او جدا از یکدیگر زندگی می کنند تا سن ۷ سالگی با مادر است و فرقی نمی کند که این طفل پسر باشد یا دختر و پس از ۷ سالگی حضانت او با پدر خواهد بود و چنانچه بعد از ۷ سالگی در این خصوص بین پدر و مادر اختلاف به وجود آید دادگاه با رعایت مصلحت فرزند حضانت را به پدر و یا مادر اعطا می کند.
اگر مادر در حالتی که حضانت طفل با اوست، دیوانه شود یا شوهر کند، حق حضانت فرزند با پدر خواهد بود.
در صورت فوت یکی از والدین، حضانت طفل با شخصی است که زنده است هرچند که متوفی پدر باشد و برای فرزند از قبل قیم تعیین کرده باشد.
هرگاه در صورت عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادر که طفل تحت نظارت اوست سلامت روانی یا جسمی طفل دستخوش خطر قرار گیرد دادگاه برای حضانت طفل تصمیم لازم را اتخاذ خواهد کرد مواردی چون اعتیاد به مواد مخدر، فساد اخلاقی، بیماری روانی، سوءاستفاده از طفل، ضرب جرح خارج از حد متعارف و غیره … از علائم انحطاط اخلاقی است. در صورتی که در اثر طلاق یا هر علت دیگری والدین در یک منزل نباشند هریک از والدین که طفل تحت حضانت او نیست حق ملاقات با فرزند مشترک را دارد تعیین زمان و مکان ملاقات و سایر مسائل مربوط به آن بر مبنای توافق پدر و مادر است اما در صورت اختلاف دادگاه تعیین تکلیف خواهد کرد.
حق حضانت فرزند با توجه به قانون مدنی
در ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی سابق در صورتی که پدر و مادر زندگی مشترکی نداشتند، فرزند پسر تا ۲ سالگی و فرزند دختر تا ۷ سالگی نزد مادر می‌ماند و پس از آن پدر می‌توانست فرزند را از مادر تحویل بگیرد.
البته دختر در صورت رسیدن به سن ۹ سالگی و پسر در صورت رسیدن به سن ۱۵ سالگی از حضانت خارج شده و شخصاً تصمیم می‌گیرند که در نزد کدامیک از والدین خود یا حتی شخص ثالثی از بستگان خود زندگی نمایند.
موارد سلب حق حضانت فرزند کدام است؟
همان طور که به آن اشاره شد از جمله مواردی که می‌تواند منجر به سلب حق حضانت فرزند شود شامل موارد ذیل می شود:
اعتیاد به مواد مخدر، داشتن فساد اخلاقی، جنون و ازدواج مجدد مادر است. در فرض اخیر باید توجه داشت که به ظن قانون گذار، مادر تا زمانی که ازدواج نکرده بهتر می تواند از فرزندش مراقبت کند اما اگر مادر همچنان خواستار ادامه‌ی حضانت است باید در محضر دادگاه ثابت کند که این ازدواج خللی در وظایفش ایجاد نمی کند و این مراقبت به مصلحت کودک نزدیک تر است.
موارد گفته شده تنها مثال‌هایی از دلایل سلب حق حضانت فرزند هستند و چنانچه به دلایل دیگری همچون تأدیب بیش از میزان متعارف، داشتن ساعات کاری طولانی یا ابتلا به بیماری واگیردار، ثابت شود که مصلحت کودک به درستی تأمین نمی‌شود، قاضی شخص دیگری را برای حضانت معین می‌کند.
آیا می‌توان از حق حضانت فرزند صرف نظر کرد؟
از مهم‌ترین مسائلی که در بحث حضانت مطرح می شود، اثر صرف‌نظر کردن از این حق (اسقاط حق) در طلاق یا قرارداد است. به عنوان مثال خانمی در ازای گرفتن حق حضانت فرزند، مهریه‌ی خود را می بخشد. آیا در این فرض باید گفت پدر برای همیشه حق حضانت خود را از دست داده و بازگرداندن آن ممکن نیست؟
پاسخ سؤال به این موضوع بر می گردد که حضانت، هم حق است و هم تکلیف؛ جنبه‌ی حق آن، قابل اسقاط است اما جنبه‌ی تکلیفش خیر. به بیان دیگر، جایی که پدر یا مادر به دلیل رعایت مصلحت کودک، موظف به نگهداری از او می‌شوند، هیچ قراردادی نمی‌تواند آن‌ها را معاف از نگهداری کند.
بنابراین اگر پدری که حق حضانت فرزند را از خود سلب کرده، ثابت کند که نگهداری طفل توسط مادر به صلاح کودک نیست (از طریق موارد سلب حضانت) می تواند مجددا سرپرستی او را برعهده بگیرد.
تحت چه شرایطی حضانت فرزند از پدر سلب میگردد؟
اما گاهی فارق از سن حضانت فرزند در دست پدر است. در این صورت این سوال مطرح می شود که تحت چه شرایطی امکان گرفتن این حضانت از پدر وجود خواهد داشت و چگونه حق حضانت فرزند را از پدر بگیریم ؟ جواب این سوال در ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی آمده است:
هرگاه در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادری که طفل تحت حضانت اوست، صحت جسمانی و یا تربیت اخلاقی طفل در معرض خطر باشد، محکمه می‌تواند به تقاضای اقربای طفل یا به تقاضای قیم او یا به تقاضای رئیس حوزه قضائی هر تصمیمی را که برای حضانت طفل مقتضی بداند، اتخاذ کند.
موارد ذیل از مصادیق عدم مواظبت و یا انحطاط اخلاقی هر یک از والدین برای سلب حق حضانت فرزند است:
۱. اعتیاد زیان آور به الکل، مواد مخدر و قمار.
۲. اشتهار به فساد اخلاق و فحشاء.
۳. ابتلا به بیماریهای روانی با تشخیص پزشکی قانونی.
۴. سوء استفاده از طفل یا اجبار او به ورود در مشاغل ضد اخلاقی مانند فساد و فحشاء، تکدی گری و قاچاق.
۵. تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف.
اگر هر یک از موارد فوق اتفاق بیوفتد مادر می تواند با اثبات آن از دادگاه تقاضا گرفتن حق حضانت فرزند خود را بکند.