جرم خیانت در امانت در قانون تعریف نشده است اما حقوقدانان با توجه به مصادیق مذکور در مواد ۶۷۳ و ۶۷۴ بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۷۵ اثبات جرم خیانت در امانت را به عمل عمدی و بر خلاف امانت امین به ضرر صاحب مال تعریف کرده‌اند. خیانت به معنای پیمان‌شکنی، نقض عهد، بی‌وفایی و رعایت نکردن امانتداری است و امانت در اصطلاح عبارت از مالی است که به وسیله یکی از عقود امانی یا به حکم قانون نزد شخصی باشد.
خیانت در امانت یعنی شخصی که مال یا هر چیز ارزشمند که نزد او به امانت گذاشته شده در نگهداری آن کوتاهی کرده، یا بدون اجازه صاحب مال از آن استفاده کند، یا آن را معیوب کرده و یا کلا از بین ببرد. در قانون مجازات اسلامی، خیانت در امانت از جمله جرایم مالی و جرایم علیه اموال و مالکیت است.
اصطلاحات موارد جرم خیانت در امانت
۱. امین: شخصی است که مالی از طرف مالک آن به او سپرده میشود تا در زمان مشخصی به او بازگرداند و یا به مصرف معینی برساند.
۲. مال مورد امانت: مالی است که شخص مالک به امین میدهد تا نگهداری کند مثلا کتابی را به صورت امانت به دوستش میدهد. کتاب، مال مورد امانت است.
۳. خائن: فرد امینی بوده که مالک، مال مورد امانت را به او سپرده تا نگهداری کند و یا به مصرف خاصی برساند ولی مال را تلف کرده و یا مورد استفاده قرار داده است.
ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی راجع به خیانت در امانت
هرگاه اموال منقول یا غیر منقول یا نوشته‌هایی از قبیل سفته، چک، قبض و نظایر آن به عنوان اجاره یا امانت یا رهن یا برای وکالت یا هر کار دیگری با اجرت یا بی اجرت به کسی داده شده و بنا بر این بوده است که اشیای مذکور مسترد شود یا به مصرف معینی برسد و شخصی که آن اشیا نزد او بوده آنها را به ضرر مالکین یا متصرفین آنها استعمال یا تصاحب یا تلف یا مفقود کند به حبس از ۶ ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.
مال در چه صورتی امانت محسوب می شود؟
امانت عبارت است از پیمان بستن برای مالی که نزد شخصی دیگر قرار بگیرد. این کار باید از راه‌های قانونی صورت بگیرد. خیانت در امانت به عنوان یکی از جرایم علیه اموال محسوب می گردد که در نظام کیفری ما مطابق ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی جرم و قابل مجازات شناخته شده است.
مهمترین رکن وقوع و اثبات جرم خیانت در امانت آن است که ثابت شود مالی که تلف، تصاحب، استعمال و یا مفقود شده است، در نزد شخصی به «امانت» گذاشته شده باشد و برای حراز وصف امانت باید این مساله مهم را در نظر داشت که آن مال باید توسط مالک و یا متصرفی که تصرف وی قانونی، مشروع و مورد حمایت قانون قرار دارد به شخص امین سپرده شده باشد تا به تبع آن سپردن آن شخص نیز مشرع و قانونی بوده و مورد حمایت قرار گیرد. با این توصیف، هرگاه مالی از سوی سارق، غاصب یا امثال آن به امین سپرده شود و آن مال در نزد امین تلف، مفقود، استعمال و یا تلف شود، جرم خیانت در امانت رخ نداده است. همچنین باید در نظر داشت که برای امانت بودن مالی در نزد دیگری، اثبات «سپردن» مال از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است و اگر نتوان وصف سپردن مال را اثبات کرد، در واقع از اساس اثبات جرم خیانت در امانت را نمی توان اثبات کرد.
جرم خیانت در امانت ؛ تضعیف اعتماد جامعه
مفهوم خیانت در امانت چیست؟
استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود نمودن توأم با سؤنیت مالی که از طرف مالک یا متصرف قانونی به کسی سپرده شده و بنا بر استرداد یا به مصرف معین رسانیدن آن بوده است.
یکی از جرایم مهمی که هم در آیات و روایات متعدد بر مذموم بودن آن تاکید شده و هم در قوانین تعزیراتی برای آن مجازات‌های خاصی در نظر گرفته شده است، جرم خیانت در امانت است. خیانت به معنای پیمان شکنی، نقض عهد است و امانت در اصطلاح عبارت از مالی است که به وسیله یکی از عقود امانی یا به حکم قانون نزد شخصی باشد. مجازات قانونی جرم خیانت در امانت در قانون مجازات اسلامی برای مرتکبان آن مجازات تعیین شده و خسارت زیان‌دیده نیز باید جبران شود.
بر اساس ماده ۶۷۳ این قانون، «هر کس از سفید مهر یا سفید امضایی که به او سپرده شده یا به هر طریق به دست آورده است، سوء استفاده کند، به یک تا سه سال حبس محکوم خواهد شد».
همچنین بر اساس ماده ۶۷۴ نیز «هر گاه اموال منقول یا غیر منقول یا نوشته‌هایی از قبیل سفته، چک، قبض و نظایر آن به عنوان اجاره یا امانت یا رهن یا برای وکالت یا هر کار با اجرت یا بی‌اجرت به کسی داده شده و بنا بر این بوده است که اشیای مذکور مسترد شود یا به مصرف معینی برسد و شخصی که آن اشیا نزد او بوده، آنها را به ضرر مالکین یا متصرفین آنها استعمال یا تصاحب یا تلف یا مفقود کند، به حبس از ۶ ماه تا سه سال محکوم خواهد شد».
با توجه به این مواد، اثبات جرم خیانت در امانت عبارت است از استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود کردن توام با سوءنیت مالی که از طرف مالک یا متصرف قانونی به کسی سپرده شده و بنا بر استرداد یا به مصرف معین رسانیدن آن بوده است.
نکته : موضوع جرم خیانت در امانت عین مال یا وسیله تحصیل مال (سفته، چک، قبض و نظایر آن) است.
نکته : در صورتی که مال مورد امانت موجود باشد ، بهتر است مالک یا متصرف قانونی آن را به صورت قانونی به وسیله ی اظهار نامه مطالبه کند .
عناصر تشکیل دهنده جرم
همانطور که گفته شد، عنصر قانونی مجازات قانونی جرم خیانت در امانت در ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات ذکر شده و برای مرتکبین آن نیز مجازات حبس در نظر گرفته شده است.
عنصر مادی اثبات جرم خیانت در امانت نیز عبارت است از استعمال، تصاحب، اتلاف یا مفقود کردن مال مورد امانت که می‌تواند به شکل فعل یا ترک فعل باشد اما عمدتاً به صورت فعل است که در ماده ۶۷۴ بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۷۵ آمده است.
استعمال:
به معنای استفاده کردن از مال مورد امانت جرم است، برای مثال شخصی خودروی خود را به دوستش امانت میدهد تا در پارکینگ منزل خود از آن نگهداری کند، اما دوست وی از آن خودرو برای مسافرکشی استفاده می‌کند.
تصاحب:
یعنی شخص امینی به جای انجام وظیفه‌اش، مال دیگری را از آن خود بداند و با آن طوری رفتار کند که دیگران گمان کنند او مالک مال است. برخورد مالکانه با مال امانی یا خودداری از استرداد مال امانی (ترک فعل) یا تملک ، فروش، گرو گذاشتن مال امانی. خودداری از استرداد، کافی برای تحقق جرم نیست بلکه تصاحب و تصرف باید مقرون به سوءنیت باشد.
اتلاف:
تلف یا نابود کردن مال مورد امانت، یکی دیگر از گونه‌های خیانت در امانت است. تلف و نابود کردن و از بین بردن مال امانی به هر وسیله ممکن. اتلاف اعم از مباشرت یا به تسبیب قابل وقوع است. مثال: قرار دادن گوسفند امانی در قفس حیوانات درنده. اتلاف اعم است از از بین بردن کل یا جزء مال امانی همچنین اتلاف اعم از از بین بردن با فعل یا ترک فعل (غذا ندادن به گوسفند امانی) قابل تحقق است.
مفقود کردن:
امین بدون این که مال مورد امانت را تلف کند، موجب شود که دستیابی آن برای مالک غیر ممکن شود. غیرممکن ساختن دستیابی به مال امانی برای مالک بدون تلف کردن آن. گم شدن مال امانی در اثر مسامحه و ناآگاهی امین خیانت در امانت نیست هر چند موجب ضمان مدنی امین است (ماده ۶۱۴ قانون مدنی)
برای اثبات جرم خیانت در امانت، شرایطی لازم است:
- موضوع جرم باید مال یا وسیله تحصیل مال باشد.
- مال امانی باید از سوی مالک یا متصرف قانونی به امینی سپرده شود.
- مال به یکی از طرق قانونی و با شرط استرداد یا به مصرف معین رسانیدن، به امین سپرده شده باشد.
- بین فعل مرتکب و ضرر مالک یا متصرف قانونی آن رابطه علیت برقرار باشد.
نحوه شکایت در جرم خیانت در امانت:
اگر شما از وقوع جرم خیانت در امانت متضرر شده اید ابتدا شکوائیه خود را تنظیم نموده سپس با مراجعه به یکی از دفاتر خدمات قضایی الکترونیک، شکوائیه مذکور را تحویل دفتر خدمات قضایی جهت ارسال به دادسرای محل وقوع جرم نمایید. دفتر خدمات قضایی شکوائیه را به دادسرای محل وقوع جرم به صورت الکترونیکی ارسال و در آنجا توسط مقام قضایی به یکی از شعب ارجاع می گردد.
نکته: جرم خیانت در امانت از جرائم احصا شده در مواد ۱۰۹ قانون مجازات اسلامی و جرایم موضوع تبصره ماده ۳۶ قانون مجازات اسلامی نمی باشد و تعزیر منصوص شرعی نیز نبوده در نتیجه مشمول مرور زمان می شود.
نکته: با توجه به ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی که مجازات ۳ ماه تا یک سال و نیم را برای این جرم مقرر کرده است و ماده ۱۹ قانون مذکور که این جرم را در درجه ۶ احصا کرده است با توجه به ماده ۱۰۵ قانون ذکر شده مدت مرور زمان جرم خیانت در امانت ۵ سال از زمان ارتکاب می باشد.
مدارک مورد نیاز که مالک یا متصرف برای اثبات ادعای خیانت در امانت نیاز دارند چیست؟ویزگی آن چیست؟
سندی است که نشان دهنده سپردن مال به متهم باشد. این سند می تواند نشان دهنده عقد باشد . مانند عقود عاریه ، وکالت ، و …… می تواند به صورت اوراق قیمومت و ولایت باشد و نیز می تواند به صورت وصی باشد . مانند وصیت هتلداری که کلید اتاق مسافر به او سپرده شده و مرتکب خیانت در امانت شود.
ارکان تشکیل دهنده خیانت در امانت
هر عملی باید سه رکن اصلی داشته باشد تا از نظر قانون، جرم شناخته شود:
رکن مادی: عبارت است از استعمال، تصاحب، اتلاف و یا مفقود کردن (در قسمت بالا توضیح داده شد) مال مورد امانت که می تواند به صورت انجام دادن کاری و یا انجام ندادن یک کار باشد. باید بین عملی که امین انجام داده و ضرری که به مالک وارد شده، باید رابطه علیّت وجود داشته باشد. اعمال تصاحب، اتلاف، استعمال یا مفقود کردن مال امانی که در نتیجه انجام عمل یا انجام ندادن عملی صورت گیرد.
رکن معنوی: وجود سوء نیت به صورت عام یا خاص.
سوء نیت عام: تصاحب، استعمال، اتلاف و مفقود کردن مال امانی باید به صورت عمدی و آگاهانه اتفاق بیفتد.
سوء نیت خاص: یعنی انجام این اعمال(تصاحب، استعمال، اتلاف و مفقود کردن) با اراده و قصد زیان رساندن به دیگران باشد.
رکن قانونی: عمل انجام شده باید مصداق موارد بیان شده در ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی باشد.
نکته: در ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی مصوب ۹۲ شروع به جرم تنها در جرایم تعزیری درجه ۱تا۵ ذکر شده و چون خیانت در امانت جرم تعزیری درجه ۶ محسوب می شود شروع به جرم برای آن امکان پذیر نیست.
مجازات جرم خیانت در امانت
مجازات مرتکب جرم خیانت در امانت بر اساس ماده ۶۷۴ بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۷۵، حبس از ۶ ماه تا سه سال است همچنین قانونگذار در ماده ۶۷۳ قانون یاد شده، برای سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضا، یک تا سه سال حبس تعیین کرده است.
از سال ۷۵ تا اردیبهشت سال ۹۹ مجازات جرم خیانت در امانت بین ۶ ماه تا ۳ سال بوده که در حال حاضر مجازات جرم مزبور بین ۳ ماه تا یک سال و نیم حبس می باشد و چون نسبت به قانون سابق اخف محسوب می شود خیانت در امانتی که قبل از اردیبهشت ۹۹ ارتکاب یافته شامل قانون جدید می گردد. به علاوه قاضی می تواند مطابق ماده ۲۳ قانون مجازات اسلامی علاوه بر تعیین حبس مذکور تا ۲ سال هم مجازات تکمیلی (یک یا چند مورد از موارد مجازات تکمیلی) را در نظر بگیرد.
نکته: در ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی مصوب ۹۲ شروع به جرم تنها در جرایم تعزیری درجه ۱تا۵ ذکر شده و چون خیانت در امانت جرم تعزیری درجه ۶ محسوب می شود شروع به جرم برای آن امکان پذیر نیست.
دادگاه صالح جهت رسدگی به جرم خیانت درامانت کدام است؟
رسیدگی به جرم خیانت در امانت به دلیل اینکه جرم تعزیری درجه ۶ محسوب می گردد ابتدائاً در دادسرای محل وقوع جرم تشکیل و تعقیب می گردد و با قرار جلب به دادرسی و صدور کیفرخواست در دادگاه کیفری ۲ محل وقوع جرم توسط یک قاضی در شعبه جزائی انجام می پذیرد.
شرایط تحقق جرم خیانت در امانت
۱-مال امانی باید توسط مالک یا متصرف قانونی به امین سپرده شده باشد و اگر شخصی خود مالی را به دست آورده باشد خیانت در امانت نیست و تصرف در مال گمشده (لقطه) خیانت در امانت نیست.
۲- لازمه خیانت در امانت، خیانت به عین مال سپرده شده نیست، بلکه اگر وجه حاصل از فروش مالی که عین آن به امین سپرده شده تصرف شود نیز خیانت در امانت واقع شده است. مثال: اگر جنسی به امین داده شود تا بفروشد و قیمت آن را به مالک جنس رد کند و امین پس از فروش، در قیمت آن تصرف نماید، چون در حقیقت قیمت آن جنس ضمن خود جنس در نزد او امانت قرار داده شده بود، خیانت در امانت واقع شده است. (رأی شماره ۲۵۷۸ مورخ ۲۵/۱۰/۱۳۱۸ هیأت عمومی دیوان عالی کشور)
۳- سپرده شدن مال به یکی از طرق قانونی: یعنی لزوم مشروع بودن تصرف سپارنده مال. مقصود از متصرف کسی است که مال را به نحوی در تصرف داشته باشد که تصرف او قانوناً مشروع شناخته شود بنابراین ناظر به موردی که تسلیم کننده مال به متهم، آن را از طریق سرقت به دست آورده باشد نخواهد بود گرچه تصاحب امین ممنوع و موجب مسئولیت مدنی است.
۴- لزوم وجود عقد یا قرارداد امانی یا وجود رابطه ای با شرط استرداد یا وجود شرط به مصرف معین رسانیدن مال امانی.
دلایل اثبات جرم خیانت در امانت چیست؟
اقرار است که فرد ارتکاب جرم توسط خودش را بپذیرد و به تأیید مقام قضایی برسد یا شهادت شهود به طریق مقرر در قانون مجازات یعنی ۲ شاهد مرد عاقل و بالغ که وقوع جرم را دیده اند یا علم قاضی یعنی یقین حاصل از مستندات بین در امری است که در نزد وی مطرح می شود و مستند این علم می تواند نظر کارشناس، اطلاع مطلعین، اوضاع و احوال و…
کدام دادگاه صلاحیت رسیدگی به جرم خیانت در امانت را دارد؟
رسیدگی به جرم خیانت در امانت به دلیل اینکه جرم تعزیری درجه ۶ محسوب می گردد ابتدائاً در دادسرای محل وقوع جرم تشکیل و تعقیب می گردد و با قرار جلب به دادرسی و صدور کیفرخواست در دادگاه کیفری ۲ محل وقوع جرم توسط یک قاضی در شعبه جزائی انجام می پذیرد.
تفاوت خیانت در امانت با سرقت و کلاهبرداری
جرم خیانت در امانت در زمره جرایم مقید است و رفتار مرتکب، منتهی به نتیجه خاصی میشود. بدین ترتیب ورود ضرر به مالک یا متصرف، بر اثر فعل مرتکب، لازمه تحقق خیانت در امانت است.
در کلاهبرداری، نتیجه جرم، بردن مال غیر است، در حالی که انتفاع کلاهبردار یا فرد مورد نظر وی از آن نیز شرط است اما در جرم خیانت در امانت، فقط ورود ضرر به مالک یا متصرف شرط است، حتی اگر خود خائن از مال منتفع نشده باشد. در کلاهبرداری متهم با توسل به اقدامات متقلبانه، مال غیر را به دست می‌آورد، در صورتی که در جرم خیانت در امانت زیان‌دیده از جرم، با میل و رضای خود مال خود را در اختیار متهم می‌گذارد.
تفاوت جرم خیانت در امانت با سرقت نیز این است که در سرقت مرتکب مال غیر را به طور مخفی می‌رباید.
۱. درخیانت در امانت مالک مال را در کمال رضایت واقعی به امانت میسپرد ولی کلاهبرداری مشتمل بر اغفال و فریب قربانی و صحنه سازی متقلبانه جهت تحصیل مال غیر است.
۲. عنصر مادی خیانت در امانت پس از اخذ مال از مالک واقع می شود اما در کلاهبرداری عنصر مادی با اخذ مال از غیر در نتیجه مانور متقلبانه کامل می شود.
۳. در خیانت در امانت شرط انتفاع خائن نیست و صرف اضرار مالک کافی است ولی در کلاهبرداری شرط انتفاع کلاهبردار است.
خیانت در امانت جرمی آنی است یا مستمر؟ به بیان دیگر خیانت در امانت چه زمانی واقع می شود؟
خیانت در امانت جرمی آنی است که به محض تحقق یکی از عناصر مادی (استعمال، تصاحب، تلف، مفقود) جرم مذکور واقع می شود. به عنوان مثال به محض استعمال مال امانی خیانت در امانت محقق شده است. مبدأ مرور زمان در خیانت در امانت از تاریخ مطالبه شاکی و انکار متهم است که حاکی از تصاحب مال می باشد.
نکته: مبدأ مرور زمان در خیانت در امانت از تاریخ مطالبه شاکی و انکار متهم است که حاکی از تصاحب مال می باشد.
شیوه شکایت در جرم خیانت در امانت چگونه است؟
اگر شما از وقوع جرم خیانت در امانت متضرر شده اید ابتدا شکوائیه خود را تنظیم نموده سپس با مراجعه به یکی از دفاتر خدمات قضایی الکترونیک، شکوائیه مذکور را تحویل دفتر خدمات قضایی جهت ارسال به دادسرای محل وقوع جرم نمایید. دفتر خدمات قضایی شکوائیه را به دادسرای محل وقوع جرم به صورت الکترونیکی ارسال و در آنجا توسط مقام قضایی به یکی از شعب ارجاع می گردد.
جرایم در حکم خیانت در امانت
در قوانین و مقررات حقوقی اصولاً اصطلاح «در حکم» زمانی اطلاق میشود که دو موضوع از حیث ماهوی و ارکان با یکدیگر متفاوت باشند، ولی قانونگذار به دلیل مصالحی یکی را از نظر مقررات و احکام تابع دیگری قرار میدهد. مجازات قانونی جرم خیانت در امانت به آن دسته از اعمال اطلاق میشود که منطبق با قانون مجازات اسلامی است اما مواردی یافت میشود که به اعمالی، جرایم در حکم خیانت در امانت اطلاق شده است.
جرم خیانت در امانت از جرائم احصا شده در مواد ۱۰۹ قانون مجازات اسلامی و جرایم موضوع تبصره ماده ۳۶ قانون مجازات اسلامی نمی باشد و تعزیر منصوص شرعی نیز نبوده در نتیجه مشمول مرور زمان می شود. با توجه به قابل گذشت بودن جرم مذکور و ماده ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی مدت مرور زمان جرم خیانت در امانت ۱ سال می باشد.
جرایم در حکم خیانت در امانت عبارت است از «اعمال مجرمانه‌ای که قانونگذار ارتکاب آنها را به موجب قوانین متفرقه (غیر از قانون مجازات اسلامی) از نظر مجازات مشمول کیفر مجازات قانونی جرم خیانت در امانت قرار داده است».
این جرایم از حیث عناصر و ارکان جرم با خیانت در امانت موضوع ماده ۶۷۴ بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی متفاوت است اما قانونگذار حکم و مجازات قانونی جرم خیانت در امانت را بر آنها بار کرده است. مهمترین قوانینی که این اعمال در آنها ذکر شده، عبارت است از:
۱. خیانت در امانت در قانون تصدیق انحصار وراثت.
۲. خیانت در امانت در قانون ثبت اسناد و املاک.
۳. خیانت در امانت در قانون تجارت.
۴. خیانت در امانت در قانون شرکت‌های تعاونی.
خیانت در امانت چک
امین، حق واگذاری چک مورد امانت را به دیگری ندارد و در صورت واگذاری آن مرتکب مجازات قانونی جرم خیانت در امانت می شود. مثلا زمانیکه قرار است کارگری در یک شرکت و یا کارگاه مشغول کار شود، کارفرما از او چک ضمانت میگیرد تا در صورت تخلفات و وارد شدن ضرر بتواند آنرا وصول کند. اگر بدون هیچ دلیلی و در صورتیکه کارگر تمام وظایف خود را به درستی انجام میدهد، کارفرما چک ضمانت را به فرد دیگری منتقل کند و یا قصد وصول آنرا داشته باشد، مرتکب اثبات جرم خیانت در امانت شده است.
گردآورنده : موسسه حقوقی سروش نافع دادمان