صدور چک از حساب مسدود از جمله جرایمی هست که قانونگذار در قانون جدید صدور چک برای آن مجازات مالی در نظر گرفته است.در صورتی که شخص با علم به بسته بودن حساب خود چک صادر کندعمل وی در حکم صدور چک بلا محل خواهد بود و به حداکثر مجازات مندرج ماده ۱۰ قانون صدور چک محکوم خواهد شد.
این جرم نیز مانند سایر جرایم مندرج در قانون صدور چک متشکل از سه عنصر قانونی ،مادی و معنوی می باشد:
الف) عنصر قانونی
ماده ۱۰ قانون صدور چک مقرر می دارد که :«هرکس با علم به بسته بودن حساب بانکی خود مبادرت به صدور چک نماید عمل وی در حکم صدور چک بلامحکوم محل خواهد بود وبه حداکثر مجازات قانونی مندرج در ماده۷محکوم خواهدشد و مجازات تعین شده غیر قابل تعلیق است.»
ب) عنصر مادی
رفتار مجرمانه در این جرم ،صدور چک از حساب بانکی مسدود است یعنی در لحظه ای که صادر کننده مبادرت به صدور چک می نماید حساب بانکی وی مسدود باشد.در صورتی که پس از صدور چک ،حساب بانکی را مسدود کند از مصادیق صدور چک بلا محل خواهد بود.
مسدود شدن حساب
مسدود شدن حساب ممکن است به علل مختلفی باشد از جمله:
۱- گاهی صاحب حساب به بانک مراجعه و تقاضای مسدود نمودن حساب را می کند.
۲- گاهی بانک به جهت عدم گردش مالی حساب یا عدم انجام تعهدات نسبت به بانک ،آن را مسدود می کند.
وفق ماده ۵ مکرر الحاقی سال ۱۳۹۷ قانون صدور چک ، بعد از ثبت غیر قابل پرداخت بودن یا کسری مبلغ چک در سامانه یکپارچه بانک مرکزی ،این سامانه مراتب را به صورت برخط به تمام بانک ها و موسسات اعتباری اطلاع می دهد.
پس از ۲۴ ساعت کلیه بانک ها و موسسات اعتباری حسب مورد مکلف اند که تا رفع سوءاثر از چک اقدامات زیر را نسبت به صاحب حساب اعمال نمایند:
الف) عدم افتتاح هرگونه حساب و صدور کارت بانکی جدید
ب) مسدود کردن وجوه کلیه حساب ها و کارت های بانکی و هر مبلغ متعلق به صادر کننده
۳- گاهی مسدود کردن چک با دستور مقام قضایی است.
مثلاً در راستای تحقیقات مقدماتی راجع به جرم کلاهبرداری رایانه ای ،بازپرس دستور مسدود نمودن حساب بانکی متهمین را صادر می نماید و یا در مرحله اجرای احکام در راستای کشف مال و اجرای حکم ،حساب های بانکی متعلق به محکوم علیه به دستور قاضی اجرای احکام کیفری مسدود می شود.
سوال: شخصی علم به مسدود بودن حساب بانکی خود نداشته و چک صادر می نماید و سپس، از مسدود بودن حسابش مطلع می شود، لکن اقدام به رفع مسدودی از حساب با پرداخت مبلغ چک نمی نماید. آیا اقدامات او پس از علم به مسدود بودن حسابش مشمول ماده ۱۰ قانون صدور چک می شود؟
در جواب باید گفت خیر چون در زمانی که این شخص چک صادر کرده است علم به مسدودی حساب نداشته و پس از علم به مسدودی حساب هم چک صادر نکرده است.
صدور چک از حساب مسدود به نمایندگی
وکیل از حساب بانکی موکل که مسدود است چک صادر نماید آیا مسئولیت کیفری متوجه وکیل هست یا موکل؟؟
اگراز آن جایی که طبق ماده ۱۸ قانون صدور چک امضا کننده مسئولیت کیفری دارد مگر اینکه ثابت نماید عدم پرداخت مستند به فعل موکل است. همچین اگر قید«حساب خود»را در ماده ۱۰ دارای موضوعیت دانسته و این جرم را از ماده ۱۸ استثنا کنیم موجب سوء استفاده از قانون فراهم می شود و مجرمین برای رهایی از مسئولیت کیفری و تبانی جهت بردن اموال مردم، حساب خود را مسدود می کنند و سپس به وکیل خود دستور صدور چک از حساب مسدود می دهند تا نه خود مرتکب جرم شده باند و نه وکیل ایشان.
ج) عنصر معنوی
قانون گذار در ماده قانون صدور چک از عبارت «هرکس با علم به بسته بودن حساب بانکی خود مبادرت به صدور چک نماید» استفاده نموده است .
آیا وقتی که شخصی چک صادر می کند باید علم تحصیل کند که آیا حسابش مسدود است یا نیست؟ یا تکلیفی به تحصیل علم ندارد ؟
به نظر می رسد که هنگام صدور چک صادر کننده مکلف به تحصیل علم نسبت به مسدود نبودن حساب بانکی نیست زیرا اصل بر مفتوح بودن حساب بانکی است و در عرف هم رویه این گونه است که افراد بدون تحصیل علم نسبت به مسدودی حساب، چک صادر می کنند و کس قبل از صدور هر چک از بانک استعلام مسدودی حساب نمی دهد.در نتیجه در فرضی که حساب بانکی صادر کننده مسدود بوده است وشک کنیم که آیا علم نسبت به مسدودی حساب داشته است یا خیر؟ اصل بر این است که صادر کننده چک علم به مسدود بودن حساب بانکی خود نداشته و بار اثبات علم به مسدودی حساب برعهده مدعی علم است. البته این اصل و قاعده با ۲ استثنا مواجه می باشد:
۱- در صورتی که خود صادر کننده چک دستور مسدودی حساب را داده باشد و سپس اقدام به صدور چک از حساب مسدود کند اصل بر علم وی به مسدودی حساب است و لذا بار اثبات عدم علم به عهده صادر کننده چک است.
۲- در مواردی که بانک قانوناً مکلف به مسدود کردن حساب است (ماننده ماده ۵ مکرر چک ) از آنجا که جهل به قانون مسموع نیست و علم به قانون مفروض است ،علم به مسدود بودن حساب در این موارد مفروض است و لذا صادر کننده که مدعی عدم علم است باید عدم علم خود را اثبات کند .
علم به مسدودی حساب بر دو نوع می باشد : علم واقعی و علم مفروض
صدور چک از حساب در معرض مسدودی چه حکمی دارد؟
اگر کسی در معرض مسدود شدن حساب بانکی است (مثلا بدهی بانکی دارد و بانک چند بار به وی اخطاریه مسدودی حساب ارسال کرده است و احتمال قوی می دهد که بانک حساب وی را مسدود کند) آیا باید قبل از صدور چک تحصیل علم کند؟ اگر بدون تحصیل علم چک صادر کند و بعد معلوم شود که حساب بانکی وی مسدود است آیا مرتکب جرم شده است؟ آیا تقصیردر کسب علم موجب تحقق جرم می شود؟
در پاسخ باید گفت:منظور از علم ،علم عرفی است نه علم منطقی . بنابراین اگر عرفاً احتمال مسدود بودن حساب بانکی به قدری قوی باشد که عرفاً تحصیل علم را لازم بدانند، صادر کننده باید پیش از صدور چک علم تحصیل کند و علم او به مفتوح بودن قبلی حسابش کفایت نمی کند.